Bati’nin Dogu’ya borcu

Batý’nýn Doðu’ya borcu

Doðu'nun elinde iþe yarar tek deðer var. O da Ýslamiyet'tir. Ýslamiyet, beþeriyet tarihinin son büyük inanç ve tefekkür mecrasýnda akan bereketli nehirdir. Petrol, doðalgaz, jeo-stratejik konum, enerji nakil hatlarý, altýn ve deðerli maden yataklarý ikincil deðerlerdir. Avrupa ne zaman dara düþmüþse Doðu'ya dönmüþ, kendini bilgi ve enerjiyle yenilemiþtir. Bu bilgi ve enerji intikali tarihte üç kere tekrarlandý. Modern Avrupa'nýn kimliðini hangi kaynaklarýn oluþturduðunu anlamak için, tarihte hikmetin takip ettiði güzergâha, yol haritasýna yakýndan bakmak lazým.

Baþlangýç için þunu söyleyebiliriz: Sonralarý tanrýlaþtýrýlan Zeus bile Hz. Ýdris'in Atina'ya Tevhid inancýný teblið etmesi ve halký çok tanrýcýlýðýn parçaladýðý ahlâkî yozlaþmadan kurtarmasý için gönderdiði valiydi. Ne Avrupa'nýn ne Yunan'ýn kendine özgü herhangi bir felsefe veya hikmet kaynaðý yoktur. Alfred Weber'e göre Yunan felsefesinin mutlak ve tam anlamýyla özgünlüðünden söz etmek güçtür. Doðu'nun bu felsefe üzerinde mutlak etkisi vardýr. Çünkü Mýsýr'la temasa geçmeden önce Yunanlýlarda kelimenin gerçek anlamýnda felsefeden söz edilemez. Bundan baþka Yunan felsefesinin babalarý hep Ýyonyalýdýrlar; felsefe Küçük Asya'dan önce Ýtalya'ya ve oldukça geç bir devirde Atina'ya, yani hakiki Yunanistan'a getirilmiþtir. Mýsýr ve Keldani ilminin etkisine Herodot açýklýkla þahadet etmektedir; bu, Ýslâm mekteplerinin Ortaçað Hýristiyan düþüncesinin geliþmesi üzerindeki etkisine benzetilebilir. Bunun yanýnda Weber, Doðu'nun Batý üzerindeki ilim ve düþünce alanlarýnda iki defa kesin etkide bulunduðuna dikkat çeker. Biri Doðu hikmetinin Mýsýr üzerinden Yunan'a geçmesi, diðeri Müslümanlarýn 9. yüzyýldan itibaren Sicilya ve Ýspanya üzerinden Avrupa'ya saðladýklarý bilgi intikali ile husûle gelen etki. (Daha geniþ bilgi için bkz. Ali Bulaç, Ýslam Düþüncesinde Din-Felsefe, Vahy-Akýl Ýliþkisi, Ýst. 2000, Birinci Bölüm.)

Farabi, "Hikmetin (tefekkür ve hakiki bilginin) ana yurdu Keldani'dir, buradan Mýsýr'a, oradan Ýtalya'ya ve sonra Yunanlýlara geçti. Allah, bana hikmeti ana yurduna geri getirme görevini vermiþtir." (Farabi, Tahsilü's-Saade, s. 51) der. Farabi ve Müslüman hakimlerin ortak çabasýyla teþekkül eden muazzam miras Avrupa'ya intikal ettikten sonra Aydýnlanma'nýn önü açýldý. Bu yüzden açýkça Nietszche "Ýslam olmasaydý Aydýnlanma olmazdý." diyordu. Kýsaca Sokrat öncesi filozoflar, bilgi ve hikmeti Doðu'da okuyup tahsil ettiler; Sokrat sonrasý filozoflarý Batý'ya Müslümanlar tanýttýlar. Müslümanlar Batý'ya felsefe ve aklî bilgiler yanýnda tecrübî bilgileri (mesela sýfýrý ve deneyi) de öðrettiler.

Avrupa kimliðinin ikinci büyük kaynaðý Hýristiyanlýktýr. Hz. Ýsa'nýn teblið ettiði bu dinin çýkýþ yeri Kudüs'tür, Doðu'ya aittir. Batý'ya intikal edince ritüeller ve kültürel kodlar çerçevesinde yerli pagan unsurlarla karýþtý, Roma'nýn idari örgütlenme modelini örnek alýp Katolik Kilisesi'ni doðurdu, hikmeti felsefenin filtresinden geçiren ve aslýna yabancýlaþtýran Yunan felsefesinin etkisine girerek varlýðý iki alana, maddi ve manevi cevhere, fizik ve metafiziðe ayýrdý; böylelikle iman ve akýl, ruh ve beden, din ile devlet arasýnda mutlak bir ikilem ve çatýþma vuku buldu ki, bu merkezî tasarýmlar hikmete ve hakikate yabancýdýr. Hiyerarþik kurumsallaþma, nizami din adamlarý sýnýfý ve siyasi alanda devletle çatýþma geleneði yine Batý Hýristiyanlýðýna ait olup, laikler Kilise'nin suçuna karþýlýk olarak bütün dinlere ceza kestiler. Müslümanlýk hiç kusuru ve suçu olmadýðý halde en aðýr cezaya çarptýrýldý.

Batý Hýristiyanlýðý'nýn ikinci büyük versiyonu olan Protestanlýðýn da ilham kaynaðý Ýslami inançlar, mü'min-Tanrý, mü'minler topluluðu-Kitap iliþkisidir ki, buna ek olarak söz konusu mezhebin varlýk ve güç kazanmasýnda zamanýn Osmanlý idaresinin lojistik ve hatta mali desteði önemli rol oynamýþtýr.

Ali Bulac

17.04.2006

Zaman

e-posta adresi:a.bulac@zaman.com.tr