Borsa caiz midir?

Deðerli Kardeþimiz;

Ýktisadi iliþkilerin yoðunlaþýp sermaye piyasasýnýn önem kazandýðý günümüzde hisse senetleri, sermaye piyasasýnýn en önemli aracý haline gelmiþ ve bir ortaklýk belgesi olarak deðil de baðýmsýz bir mal olarak alýnýp satýlmaya baþlanmýþtýr.

Bu manada günümüzde borsanýn temelini oluþturan hisse senedi alým-satýmýna iki farklý yönden bakmak gerekiyor:

1-Ýmal edilmesi, ticarî hizmeti caiz olan bir konu ile meþgul bulunan bir þirketin hisse senedini alarak ona ortak olmak. Þüphesiz bu tasarruf caizdir. Alan, þirketin malvarlýðýna hissesi nispetinde ortak olur, kâr ve zararýna katýlýr, dilediði zaman da hissesini baþkasýna satabilir. (Piyasada bu tip holdinglerin sayýsý da oldukça fazladýr.)

2- Ait olduðu iktisadî deðerden baðýmsýz deðer kazanýp kaybeden bir hisse senedini eldeki parayý deðerlendirmek, deðerini korumak, iniþ çýkýþlarý gözeterek para kazanmak maksadýyla alýp satmak ki, borsadaki alýþveriþler daha çok bu ikinci maksada yöneliktir. Bu manada borsaya yatýrým yapmak tam olarak deðilse de biraz kumara, piyangoya benziyor. Gerçek deðerin üstünde ve dýþýnda kâðýtlarýn pahalanýp ucuzlamasýna sebep oluyor. Ekonomiye ve üretime önemli bir katkýsý olmaksýzýn paralar kazanýlýyor ve kaybediliyor. Ýþte bu bakýmdan borsada soruda geçen ifadesiyle "oynamayý" her yönüyle makbul bir ticaret olarak deðerlendirmek çok zor. (Hayrettin Karaman, Günlük Hayatýmýzda Helaller ve Haramlar, s. 265, Ýst. 1999)

Ýslam Konferansý Teþkilatý’na baðlý Ýslam Fýkýh Akademisi’nin giriþimiyle 1988 yýlýnda Rabat’ta toplanan Borsa Semineri’nin sonuç bildirisinde ve adý geçen akademinin 1992 yýlýnda Cidde’de yapýlan VII. Dönem Toplantý’sýnda hisse senetlerinin kar ve zarara iþtirak etmesi sebebiyle kural olarak helal olduðu, fakat þer’i hükmünün bunu çýkaran þirketin ticari iþlem ve amaçlarýnýn meþru oluþuyla yakýndan ilgili bulunduðu belirtilmiþtir.

Þirketin faiz, içki imali ve ticareti, karaborsacýlýk, hile, yalan ve aldatma gibi dinen haram vasýtalarla kazanç saðlamasý halinde hisse senetlerini alýp satmanýn ve bundan gelir elde etmenin haram ve günaha iþtirak etmek olduðundan caiz olmayacaðý bildirilmiþtir.

Burada þunu da ifade edelim ki, faaliyet alaný haram iþlemler yapma, dinen yasak hizmet ve mal üretiminde bulunma olmamakla beraber, bazý haram iþlemlere taraf olmasý sebebiyle þirketin karýna haram kazanç karýþmýþ olmasý hallerinde ise, pay sahiplerinin bu miktarý yaklaþýk olarak hesaplayýp kendisinin hayýr ve hasenat niyeti ile olmaksýzýn ve toplum hakký olduðu inancý ile hayýr yolunda harcamasý tavsiye edilmiþtir.

Evet çaðýmýzýn getirdiði fýkhî problemlerden olan borsa ve hisse senetleri hakkýnda bir kýsým çaðdaþ din âlimleri caiz deðil derken, çoðunluk ise caiz olduðu yönünde görüþ birliði yapmýþlardýr. Ancak hisse senedi alýnacak olan þirketin yukarýda da ifade ettiðimiz gibi Ýslam’ýn haram kýldýðý içki veya domuz eti gibi mamullerin imalatýný veya satýmýný yapmamasý gerekiyor.

ÝMKB de hisse senedi alýp satmanýn islami kurallara uygun olup olmadýðýný, þu konulara uygun olup olmadýðýna bakarak kararý vereceðiz:

1- Doðrudan faiz muamelesi yapan þirketlerin hisse senetlerini almak ittifakla haramdýr. Bankalar, bankerlik ve tefecilik kuruluþlarý gibi.

2- Þer'an mütekavvim yani alýnýp satýlmasý helal sayýlmayan þeylerin üretim ve alým-satýmýyla uðraþan þirketlerin hisse senedini almak da aynýdýr; þarap, bira vb. þeyler üreten kuruluþlar gibi...

3- Mütekavvim, yani alýnýp satýlmasý helal olan mal üretmekle beraber, bizzat ortak olunan o malý faizli muamelerlerle satan ve faiz sebebiyle elde ettiði kârý diðerine karýþan ve toplam kârýnýn yarýsý ve daha fazlasý olan þirketlere hisse senediyle ortak olmak da haramdýr.

4- Ortak olunan þey helal bir üretim olmakla beraber þirketi elinde bulunduran müslümanlar baþka haram iþlerle de uðraþýyorlarsa, onlardan hisse senedi almak suretiyle onlarý desteklemek "günahda yardýmlaþma" anlamý taþýr. Halbuki bu Kur an'ý Kerim'de yasaklanmýþtýr,

5- Yahudi ve Hýristiyanlarýn hakim olduðu þirketlerden hisse senedi almak, baþka hiç bir mahzur yoksa en azýndan mekruhtur. Fýkýh kitaplarýmýza bakýldýðýnda; komünist, mason ve ateistlerin hakimiyetinde bulunan þirketlerden hisse senedi almak caiz deðildir gibi bir sonuç çýkarýlabilir.

6- Satýn alman hissenin fabrikanýn tümüne nisbeti yani kaçta kaçýndan ibaret olduðunu bilmek lazýmdýr.

7- Mal olmasý gerekir. Sermayesi olmayan vücuh-kredi þirketi gibi, bir müesesenin hisselerini satýn almak caiz deðildir.

8- Aslýnda helâl olan fakat Ýslâm'a uygun olarak çalýþtýrýlmayan bir fabrikanýn hisse senetlerine sahip olan birisinden alacaðýný alabilmek için, bu kiþinin hisse senetlerini almak caizdir. Þu var ki, bu hisseleri bir an evvel elden çýkarýp satmak gerekir. Ve bu arada hissesine bir kâr düþerse onu amme maslahatýna veya fakirlere vermesi gerekir.

9- Ýdaresine müslümanlarýn hakim olduðu, haramla iþtigal etmeyen, daha þeffaf olup satýma konu olan þirket varlýðýný dolayýsý ile satýlan senede düþen hisseyi açýkça bildiren, senetleri isme muharrer olup, ortaklýktan vazgeçmek isteyenlere bu imkâný saðlayan þirketlerin hisse senetlerini almak ittifakla caizdir. Ve bu Müslüman iþadamlarý, Ýslâmî teþebbüsler ve helal sermaye için son derece önemli bir konudur. Çünkü, iþaret ettiðimiz gibi, hisse senetleri, Ýslâm'a göre en büyük haramlardan olan faizin þu andaki en önemli alternatifi, iþletme ve yatýrým sermayesi temini için en kestirme yoldur. Müslümanlar bunu haram unsurlardan uzaklaþtýrarak uygulayabilseler, helal temellere oturmuþ, millete hizmeti ibadet bilen çok büyük iþletmelerin doðmasýna ve faizin belinin kýrýlmasýna sebep olabilirler.

Kaynaklar:

Halil Gönenç, Günümüz Meselelerine Fetvalar, 1. Cilt, s. 382-383.

Dr. Faruk Beþer, Fetvalar, Nil Yayýnlarý, Ýzmir, 1991, s. 78-79.

Selam ve dua ile...

Sorularla Ýslamiyet Editör

Borsa helal midir, deðil midir?

Epeyce bir araþtýrmama raðmen bu hususta net bir þey bulamadým: Borsa helal midir, deðil midir? Her þirketin hissesini alabilir miyim? Bir de kâr payý meselesi var. Bunun hükmü nedir? Para yatýrýp aldýðýmýz kâr payýný gönül rahatlýðý ile yiyelim mi? (Rumuz: Borsa)

Borsada iþlem gören hisse senetlerini, kâðýtlarý genel hatlarýyla iki þekilde deðerlendirmek mümkün.

Birincisi: Üretimi, pazarlamasý, ticareti ve satýþý meþru/caiz olan þirketlerin hisse senedini almaktýr. Borsada kâðýt alan kaç hisse almýþsa, hissesi oranýnda o þirkete ortak olur, kârýna ve zararýna katýlýr. Ýstediði zaman bu hissesini bir baþkasýna devreder. Bu hisse senedi kâðýdýný almakta bir sakýnca söz konusu deðildir.

Ýkincisi de, adýný taþýdýðý þirketten baðýmsýz olarak hareket eden, sadece kâðýt üzerinde kazanýp kaybeden hisse senetleri vardýr. Bu kâðýtlar eldeki parayý deðerlendirmek, borsadaki iniþleri çýkýþlarý takip ederek para kazanmaya yönelik olarak alýnýr satýlýr.

Bu þekilde borsada iþlem yapmak bir anlamda piyangoya benziyor. Kâðýtlar gerçek deðerinden farklý olarak artýyor veya düþüyor. Üretime ve ekonomiye bir katkýsý olmadýðý halde kazanýlýyor, kaybediliyor. Bu þekilde borsada "oynama"yý saðlam/makbul bir ticaret olarak görmek problemli, oldukça zor ve þüpheli bir iþlem olarak görülüyor.

***

Diðer yandan bugün borsada iþlem gören hisse senetlerini alýp satmanýn Ýslamî kurallara uygun olup olmadýðýný anlamak için þu prensiplere bakmak gerekiyor:

Birincisi: Banka ve banker gibi doðrudan faiz iþlemleri yapan, faiz iþleriyle uðraþan þirketlerin hisselerini alýp satmak bütünüyle faizli iþleme ortak olmak sayýldýðýndan faizli bir kazançtýr, dolayýsýyla caiz olmuyor.

Ýkincisi: Dinen üretimine ve ticaretine izin verilmeyen ve dini açýdan "mütekavvim olmayan/deðer taþýmayan" þarap ve bira gibi alkollü içki vb. mallarý üreten, pazarlayan, ticaretini yapan þirketlerin kâðýtlarýný alýp satmak da caiz deðildir.

Üçüncüsü: Üretilmesi, pazarlamasý ve alýnýp satýlmasý dini bir sakýnca taþýmamakla beraber, alým satým esnasýnda içine faiz karýþan ve elde edilen kârýn yarýsý veya daha fazlasý faiz olan þirketlerin hisse senetlerini almak da ayný þekilde caiz olmuyor.

Yoksa þirketlerin borsaya açýlmasý, Türkiye piyasasýnda ve dünya çapýnda iþ yapmasý dünya ölçeðinde çok büyük bir önem arz ediyor. Özellikle kazancýna dikkat eden, harama girmemek için hassas davranan, faizden uzak duran þirket ve kurumlarýn borsaya girmesi ve bu alanda hizmet görmesi teþvik edilen bir geliþmedir.

Adýný verdiðiniz þirketler yukarýdaki ölçülere dikkat ediyor, ticari kurallara uyduðu kadar dinen mahzur/sakýnca taþýyan iþlerden uzak duruyorsa, bir sorun teþkil etmez.

***

Kâr zarar ortaklýðý esasýna göre çalýþan, Ýslam hukukunda yer alan mudarebe ve murabaha gibi kurallara göre çalýþan þirketlere paranýzý yatýrarak sermayeniz kadar ortak olmak meþru, mubah ve helal bir kazanç yoludur.

Böyle bir ortaklýk katýlým bankalarý aracýlýðýyla olduðu gibi, diðer sýnaî ve ticarî þirketlerle de pekâlâ yapýlýr, yapýlýyor.

Böyle bir ortaklýða girdiðinizde sadece kâra ortak olmuyorsunuz, zarara da ortak oluyorsunuz. Fakat þirketin çalýþmasýnda, iþlemlerinde, ticari faaliyetlerinde bazý noktalarda þüpheler seziyor, zihninizde birtakým sorunlar oluþuyorsa, yetkilisiyle, müdürüyle bizzat gidip görüþmeli, ona göre hareket etmelidir.

Mehmet Paksu, Bugün, 24.09.2010