(19.05.2025) Malcolm X: Kimlik ve Özgürleşme Arayışındaki Bir Ömrün Mirası

[Webmaster]

Malcolm X: Kimlik ve Özgürleşme Arayışındaki Bir Ömrün Mirası

 

Kölelik geçmişine karşı çıkan bir insanın inanç ve adalet uğruna verdiği mücadele günümüzde hâlâ yankılanıyor. 100 yıl önce bugün dünyaya gelen Malcolm X'in yaşamı, kişisel dönüşümün ve siyasal direnişin iç içe geçtiği güçlü bir mirasa dönüştü.

 

Malcolm X, 19 Mayıs 1925’teki doğumundan 100 yıl sonra bugün bile direnişin sembolü olmaya devam ediyor. Malcolm’ın yaşam öyküsü derinlikli olduğu kadar çelişkilere de sahip. Little soyadıyla ABD’nin Nebraska eyaletindeki Omaha şehrinde dünyaya gelen Malcolm, hayatı boyunca birden fazla kez dönüşüm geçirdi ve her zaman daha olumlu bir kişiliğe doğru yolculuk etti.

 

Malcolm Little’in Gençlik Yılları ve Kimlik Arayışı

 

Babasının cinayet şüphesi taşıyan ölümünün ve annesinin akıl hastanesine yatırılmasının ardından 12 yaşında annesiz ve babasız kaldı. Bir süre koruyucu ailenin yanında kaldıktan sonra doğduğu Omaha’dan ayrılıp Bostan’e yerleşen Malcolm, şiddet ve ırkçılığın yaygın olduğu çetin bir büyük şehir ortamında büyüdü. Malcolm’ın hayatı küçük yaşlardan itibaren çalkantı ve zorluklarla geçti. Bütün bu zorluklar onu nihayetinde kendini tanıma ve dönüştürme yoluna soktu. 1946’da hapse atılmasından önceki yıllarda, hayatın zorlukları ve sosyal adaletsizliklerle sürekli yüzleşmesi onu şekillendirdi. Farkındalığını keskinleştiren ve daha sonraki inançlarının temellerini atan bu deneyimleri oldu.

 

Malcolm’ın hayatındaki dönüm noktası, hapishanede kendisini ve dünyasını daha derinlemesine anlamanın kapısını araladığında gerçekleşti. Bu süre zarfında, dinde sadece teselli bulmakla kalmadı, aynı zamanda kimliğini yeniden tanımlayan bir bakış açısı da buldu.

İslam’a yüzeysel bir merakla değil, yoğun bir kendini gerçekleştirme ve içsel değişim süreci olarak yöneldi. Hapishanede adalet, insan onuru ve inancın önemi hakkında düşünmeye başladı ve bu düşünceler daha sonra topluma karşı tutumunun temellerini attı.

 

Malcolm X Adını Alışı ve Nation of Islam’dan Ayrılışı

 

Serbest bırakıldıktan sonra Malcolm X, Nation of Islam’da (İslam Milleti) kendisine destek ve net bir ideoloji sunan bir topluluk buldu. Hareketin lideri olan Elijah Muhammed’in öğretileri onda Afro-Amerikan nüfusun kurtuluşuna dair sarsılmaz bir inanç uyandırdı. Bu süre zarfında ırkçılık ve baskı konusundaki görüşleri keskinleşti ve milyonlarca insanı ötekileştiren bir sisteme karşı güçlü bir şekilde konuştu.

 

Din değiştirdikten sonra Malcolm Little olan adını da Malcolm X olarak değiştirdi. Bu, sömürgeci geçmişinden feragat ettiğinin bilinçli bir işaretiydi. “X” harfi, atalarının köleleştirilmesi nedeniyle orijinal Afrikalı isminin kaybını simgeliyordu.

 

Bununla birlikte, örgütte geçirdiği zaman çatışmadan uzak değildi. Nation of Islam gerçek İslam’ı temsil etmiyordu. Bu nedenle Malcolm ile grup arasındaki görüş ayrılıkları ve iç gerilimler, hareketin liderlik yapılarıyla arasında giderek gerginleşen bir ilişkiye yol açtı. Bu anlaşmazlıklar aynı zamanda, yerleşik otoritelere karşı çıkmak anlamına gelse bile, Malcolm’un yorulmak bilmeyen hakikat ve adalet arayışını da yansıtıyordu.

 

Hac Sırasındaki Manevi Uyanışı ve Kimlik Değişimi

 

1964’te Mekke’ye yaptığı hac yolculuğu Malcolm X’in hayatında belirleyici bir dönüm noktası oldu. Bu kutsal yolculuğun sıcağında, karşılıklı saygıları ve derin maneviyatları üzerinde kalıcı bir etki bırakan çok çeşitli Müslümanlarla karşılaştı. Farklı ülkelerden ve etnik kökenlerden gelen, farklı ten renklerine ve kültürlere sahip Müslümanların birbirleriyle nasıl uyum içinde olduklarını gördü. Bu karşılaşmalar önceki inançlarını yeniden değerlendirmesine yol açtı ve radikal bir içsel dönüşümün yolunu açtı.

 

Bu yoğun ruhani deneyimin etkisi altında, yeni kimliğini ve inançlarını ortaya koymak için adını yeniden değiştirdi. Bu, onu önceki mensubiyetinin dogmatik inançlarından ayıran ve otantik bir İslam anlayışına giden yolu açan bir kendini yenileme anıydı.

 

Mekke’ye yaptığı hac ziyaretinden sonra, ruhani yenilenmesini ve Müslüman dünyasına bağlılığını vurgulamak için adını tekrar El-Hac Malik El-Shabazz olarak değiştirdi. Her iki isim değişikliği de sadece kişisel kararlar değil, aynı zamanda ABD’deki siyah nüfusa yönelik tarihsel baskıya karşı siyasi ifadelerdi.

 

Irkçılık Karşıtlığının Simgelerinden Muhammed Ali ile İlişkisi

 

Malcolm X, sporun ışıltılı dünyasında, kendisi gibi adalet ve saygı çağrısını içinde taşıyan ve aynı zamanda İslam’ı seçen bir başka karizmatik bir boksör olan Muhammed Ali ile tanıştı. Bu iki ismin tanışması, geçici bir karşılaşmadan daha fazlasıydı: Özünde aynı kendi kaderini tayin etme ve baskıya karşı direniş vizyonunu paylaşan iki ruhu birbirine bağladı. Bu bağlantı Malcolm X’in şöhretine de katkıda bulundu ve hayat hikayesini daha geniş bir kitleye ulaştırdı.

Ancak Malcolm X, Ali’nin de Nation of Islam’dan ayrılmasını istedi. Ali, biyografisine göre, o dönemde bunu yapmaya hazır değildi: “Elijah Muhammad bana ‘Muhammad Ali’ ismini verdi. Benim için o, beni özgürleştiren adamdı! […] Yolculuğumun bu noktasında, onun öğretilerinden şüphe etmeye hazır değildim. Sonunda, Elijah Muhammad, Malcolm ile bağımı koparmam konusunda ısrar ettiğinde, bir karar vermek zorunda kaldım.” (Muhammad Ali, 2005, s. 135).

 

Bu çatışmalar nedeniyle, Ali daha sonra Malcolm X’ten uzak dursa da Malcolm X, aralarındaki iletişimi sürdürmeye çalıştı. Gana’da duygusal bir an yaşandı. Ali, Gana’da bir turdayken, Malcolm X Amerika’ya dönüş yolculuğunda orada mola verdi. Malcolm X, Ali’yi gördüğünde ona yaklaşarak selamlamak istedi, ancak Ali ondan yüz çevirdi.

 

Ali, biyografisinde bu olayı şöyle anlatır: “Malcolm’a sırtımı dönmek hayatım boyunca pişmanlık duyacağım büyük bir hataydı. Keşke ona ne kadar üzgün olduğumu ve pek çok konuda ne kadar haklı olduğunu söyleyebilseydim ama ben buna fırsat bulamadan öldürüldü. O bir vizyonerdi – hepimizden çok ilerideydi” (Muhammad Ali, 2005, s. 136).

 

Ali daha sonra, Nation of Islam’ın yanlış bir İslam’ı temsil ettiğini fark etti: “Elijah’ın vaaz ettiği bazı şeyler, gerçek İslam’ın öğretilerine ait değildi. […] Onun ölümünden sonra, oğlu Wallace D. Muhammad, Nation’ın ruhani liderliğini devraldı ve beni ve babasının birçok takipçisini Sünni İslam’ın ana akımına yönlendirdi. Malcolm, gerçeği ilk fark eden kişiydi” (Muhammad Ali, 2005, s. 135 ve devamı).

 

Cinayete Kurban Giden Malcolm, Bir Simgeye Dönüştü

 

21 Şubat 1965’te, Malcolm X’in hayatı trajik bir şekilde sona erdi. New York’taki Audubon Ballroom’da bir konuşma yaparken, eşi ve çocuklarının gözleri önünde birkaç kurşunla vurularak öldürüldü. Suikastçılar, Nation of Islam üyeleriydi ve onun hareketten ayrılmasını ihanet olarak görüyorlardı.

 

Ancak bu cinayet hayatını sonlandırmış olsa da bir efsanenin başlangıcı oldu. Suikastı, sivil haklar hareketi içindeki gerilimleri ortaya koydu ve onun sözlerinin, mevcut güç yapılarını korumak isteyenler için ne kadar tehlikeli olduğunu gösterdi. Düşmanları, onun sesini susturmaya çalıştı, ancak mirası ölümsüzleşti. Bugün bile, hikâyesi milyonlara ilham veriyor ve adalet vizyonu, baskı ve ırkçılığa karşı direnen herkesin mücadelesinde yaşamaya devam ediyor.

 

Siyasi çalışmalarının dışında Malcolm X kendini işine adamış bir aile babasıydı. Betty Shabazz ile evliydi ve altı kız çocuğu babasıydı. Yoğun kamusal yaşamına rağmen sevgi dolu bir eş ve baba olmaya gayret etti. Suikaste kurban gitmesi ailesinde derin bir yara açtı ve Betty Shabazz ölümüne kadar onun anısına ve çocuklarının yetiştirilmesine kendini adadı.

 

Hayatını Anlatan Otobiyografisi ve Spike Lee Filmi

 

Yazar Alex Haley’in 1964 yılında kendisiyle yaptığı görüşmelerin ardından kaleme aldığı otobiyografisi (Malcolm X, 1992) bugüne kadar okuduğum en iyi kitaplardan biri. Zalim güçlere karşı korkusuzca savaşan bir adamın kendi sözleriyle anlatılan bu kitap, onun zihnine dair derin bir kavrama imkanı sunuyor ve kendini özgürleştirme mesajını pek çok kişi için anlaşılır kılıyor. Malcolm’un hayatını canlı bir şekilde tasvir eden bu kitap, sonraki nesillere ilham verdi ve hâlâ sosyal adalet mücadelesi için önemli bir tanıklık olmaya devam ediyor.

 

Malcolm X’in hayatı 1992 yılında ünlü yönetmen Spike Lee tarafından yönetilen etkileyici biyografik film “Malcolm X”te ele alındı. Filmde Malcolm X’i canlandıran Denzel Washington’un performansı, kariyerinin en iyi oyunculuk performanslarından biri olarak kabul edilmektedir. Film, yukarıda bahsi geçen otobiyografiye dayanıyordu. Titiz bir araştırma ve tarihî olayların gerçekçi bir şekilde sahnelenmesi ile iddialı ve ayrıntılı bir yapımdı.

 

Filmin aldığı tepkiler çok büyüktü. Eleştirmenler özellikle Washington’ın Malcolm X’in hem radikalizmini hem de içsel gelişimini yakalayan incelikli tasvirini övdü. Film birçok ödül aldı ve Washington’ın performansıyla Oscar’a aday gösterildi. Film, Malcolm X’i sadece kutuplaştırıcı bir figür olarak değil, derin bir ruhani ve siyasi yolculuğa sahip karmaşık bir insan olarak gösterdiği için özellikle Afro-Amerikan toplumunda bir dönüm noktası olarak kutlandı. Malcolm X, bugün de sivil haklar hareketinin en önemli sinemasal keşiflerinden biri olarak kabul ediliyor ve yeni nesillere onun mirasıyla ilgilenmeleri için ilham vermeye devam ediyor.

 

Malcolm X’in Medya Eleştirisi ve Irkçılığa Karşı Mücadelesi

 

Malcolm X, medyaya keskin ifadelerle tarif ettiği katı bir şüphecilikle yaklaştı. Basın hakkında şöyle demişti: “Medya dünyadaki en güçlü kurumdur. Masumu suçlu, suçluyu da masum gösterme gücüne sahiptir. Ve bu güçtür çünkü kitlelerin zihinlerini kontrol eder.” Başka bir yerde de benzer şekilde şöyle demişti: “Eğer dikkatli olmazsanız, gazeteler ezilen insanlardan nefret etmenizi ve ezenleri sevmenizi sağlar.”

 

Ona göre medya tarafsız bilgi kaynakları değil, mevcut güç yapılarını pekiştirmek ve çarpıtılmış bir gerçekliği aktarmak için kullanılan araçlardı. Tek taraflı haberciliği ve ön yargıları körüklemeye ve azınlıkları marjinalleştirmeye hizmet eden hedef odaklı dil kullanımını eleştirdi. Bizi her zaman yayılan gerçeği sorgulamaya ve arka plandaki manipülasyonu fark etmeye çağıran sözleri, bugün de medyaya eleştirel bir gözle bakmamız için itici bir güç oluşturuyor.

 

Malcolm X’in inançlarının merkezine yerleştirdiği fikirler bugün her zamankinden daha günceldir. Irkçılığa ve adaletsizliğe karşı verdiği tavizsiz mücadele, bölünmüş bir toplumun kısıtlamalarına ve önyargılarına boyun eğmeyi reddeden bir tutuma tanıklık etmektedir. Sözleri ve eylemleri, özgürleşmeye giden yolun kişinin kendi onurunu tanımasından ve toplumun gücüne sarsılmaz bir inanç duymasından geçtiğini hatırlatmaktadır. Onun hayatında özgürlük arayışıyla ayrılmaz bir şekilde bağlantılı olan ırkçılık karşıtı fikir, bugün de bizi ezilenlerin sesini duymaya ve her türlü ayrımcılığa karşı durma cesaretine sahip olmaya çağırıyor.

 

Martin Luther King Jr. ile Ortak Hedefi: Afro-Amerikalıların Özgürleşmesi

 

Genellikle birbirlerinin zıttı olarak gösterilseler de Malcolm X ve Martin Luther King Jr. Afro-Amerikan nüfusun özgürleştirilmesi hedefini paylaşıyordu. King şiddet içermeyen direnişi savunurken, Malcolm X doğrudan yüzleşmeyi tercih etmiştir. Ancak ölümünden kısa bir süre önce tavrı değişmeye başladı ve mücadelelerinin birbirini tamamladığını fark etti. İkili arasındaki görüşme kısa sürdü ama karşılıklı saygıları arttı. Ortak mirasları, farklı stratejilerin aynı adalet mücadelesini ilerletebileceğini göstermektedir.

 

Malcolm X’in Mirası ve Günümüze Kadar Süren Etkisi

 

Malcolm X’in önemi yalnızca yaşam öyküsünün geriye dönük olarak anlatılmasında değil, her şeyden önce bir asır sonra bile hâlâ yaydığı ilhamda yatmaktadır. Adaletsizlik üzerine kurulu bir sisteme karşı durma cesareti ve değişimin gücüne olan sarsılmaz inancı onu zamansız bir ikon haline getirmiştir. Irkçılık ve ön yargının hâlâ yaygın olduğu bir dünyada, onun hayatı bize adalet için mücadelenin asla bitmeyeceğini hatırlatıyor. İnançlarını somutlaştırma biçimi ve kişisel fedakârlıklarda bulunmaya hazır olması, bireysel cesaret ve kararlılığın kolektif ilerlemeyi nasıl sağlayabileceğinin bir örneğidir.

 

Malcolm X çok sayıda siyasi harekete ilham vermiştir. Onun mirası, adalet ve polis şiddetine karşı direniş çağrısını sürdüren Black Lives Matter gibi günümüzün ırkçılık karşıtı hareketlerinde de bulunabilir. Konuşmaları ve yazıları, dünya çapında sistematik baskıya karşı mücadele eden aktivistler için bir motivasyon kaynağı olmaya devam etmektedir.

 

Etkisi siyasetin çok ötesine, popüler kültüre kadar uzanmaktadır. Public Enemy, Tupac Shakur ve Kendrick Lamar gibi müzisyenler şarkılarında ondan alıntılar yapmışlardır. Sanatçılar onu resimlerinde tasvir etmiş, çok sayıda film ve kitap onun hikayesini ele almıştır. Gözlüklü, yumruğunu kaldırmış ya da bir kitabın üzerine eğilmiş tefekkür halindeki ikonik görüntüsü, siyah direnişin en güçlü sembollerinden biri olmaya devam ediyor.

 

Malcolm X’in Mesajı ve Mücadelesi Günümüz İçin Ne Anlatıyor?

 

Malcolm X’in mirası tarihe mal olmuş bir hatıradan çok daha fazlasıdır; bugün eşitlik ve insan onuru için ayağa kalkmaya yönelik canlı bir çağrıdır. Benimsediği ilkeler ve seçtiği yol sadece ırkçılıktan doğrudan etkilenenlere değil, daha adil ve empatik bir dünyaya inanan herkese ilham vermektedir. Yazıları ve konuşmaları, bizi kararlı olmaya ve her zaman adaletsizliğe karşı durma cesaretine sahip olmaya teşvik eden ölümsüz bir ruhla yankılanıyor.

 

Onun mesajı on yıllar boyunca yankılanıyor ve toplumsal bölünmelerin bir kez daha toplumu zorladığı bu dönemde bize değerli bir ilham kaynağı sunuyor. Siyasi kutuplaşmanın ve artan eşitsizliğin damgasını vurduğu bir çağda, onun mirası bizi diyalog aramaya ve köprüler kurmaya davet ediyor. Malcolm X, daha iyi bir geleceğe giden yolun kişinin kendi gücünün farkına varması ve sorumluluğu paylaşmasından geçtiğini hatırlatmaya devam ediyor: Bu fikir yüz yıl önce olduğu kadar bugün de canlı.

 

 

Dr. Cemil Şahinöz, Perspektif Dergisi
https://perspektif.eu/2025/05/19/malcolm-x-kimlik-ve-ozgurlesme-arayisindaki-bir-omrun-mirasi/