vahdedi vücud ve panteizm degildir!

[Gast]

Vahdet-i vücud görüþünü panteizmin aynýsý olduðunu iddia edenler arasýnda merhum eski Cumhurbaþkaný Turgut Özal'da vardýr. Hatta fransýzca yazdýðý ''La Turquie en Europe'' adlý kitabýnda Muhyiddin ibn'ul Arabi ve Mevlana'nýn görüþlerini Özal bir çeþit panteizm olarak kitabýnda dile getirmiþtir.

 

Bu iddianýn asýl kökeni ise Hegel'e kadar dayanýr. Özellikle Dante ve Goethe aracýlýðýyla, Muhyiddin ibn'ul Arabi'nin ve Mevlana'nýn varlýk hakkýndaki görüþleri olan Vahdet-i Vücud, asýrlarca önce Batý'da az çok tanýnýyordu. Ýkinci elden de olsa, mutasavvuflar hakkýnda Spinoza, Kant ve Hegel birþeyler biliyorlardý. Belki ilk defa Hegel, ''Din Felsefesi Dersleri'' adlý kitabýnda, Mevlana'nýn varlýk hakkýnda görüþlerine yer yer deðinirken, bunun panteizm olduðunu söylemiþtir. Ýþte ondan sonra gelenler de, bunlar ister Batýlý oryantalistler olsun, müslüman yazarlar olsun, Vahdet-i Vücud'a panteizm demeyi bir adet haline getirmiþlerdir.

 

Burada bu vesileyle, kýsaca Vahdet-i Vücud'un panteizm olmadýðýný izah etmeye çalýþacaðýz. Kaba ve yüzeysel þekildeki bir mukayese yapmakla, panteizm ve vahdet-i vücud arasýnda bazý benzerlikler olduðu söylenebilir. Fakat asla bu ikisinin ayný þeyler olduðunu göstermez. Teferruata inildiðinde ikisi arasýnda, yer ile gök arasýndaki fark gibi bir fark olduðu görülür. Temel ayrýlýklar vardýr.

 

Kökü klasik devir yunan felsefesine dayanan, Spinoza ve Hegel'in de benimsedikleri panteizm, çeþitli olmasýna raðmen, genel olarak esasta Allah'ý alemin içinde görür ve Allah ile alemi ayný ve tek kabul eder. Baþka bir deyiþle panteizm, ''Allah eþittir alem'' düsturuna dayanýr. Allah Zat ve Vücud'u ile kainatýn aynasýdýr, ister panteist düþünenler Allah'ýn Zatýný Vücud'unun aynýsý kabul etsinler ister gayri kabul etsinler ve ister, Spinoza'nýn yaptýðý gibi, Allah'ý mutlak sebep kabul edip, alemi sebeplenen kabul ederek aralarýnda sözde bir ayrým yapsalar bile, durum aynýdýr. Ýþte panteizm denen þeyin esasý budur.

 

Halbuki vahdei vücud, bundan tamamen farklý bir görüþtür. Herþeyden önce vahdet-i vücud'un esasýný ve hareket noktasýný, Ýslam'ýn Vahdet ve Vahdaniyet prensibi teþkil eder. Vahdet prensibini, sadece bir inanç meselesi olarak görmeyen ve bunu varlýk sahasýnda da arayan Muhyiddin ibn'ul Arabi, Mevlana ve onlarý takip eden bazý mutasavvuflar, hakikatte mutlak manada var olanýn ve kendisine gerçek manada varlýk denebilenin Allah olduðunu, O'ndan baþka varlýk denen þeylerin gerçek varlýk olmadýklarýný ispat için vahdet-i vücud görüþünü benimsemiþlerdir.

 

''Varlýðýn Birliði'' þeklinde tercüme edilebilen vahdet-i vücud, asla Allah ve alemi ayný ve tek birþey olduðunu öngörmez, panteizmde olduðu gibi. Vahdet-i Vücud'u panteizm görmede çoðu insaný þaþýrtan þey, tabirdeki Vücud kelimesini, filozoflarýn anladýðý manada Allah ve O'ndan baþka tüm varlýklarý da içeren bir genel manaya almalarýdýr. Tabii böyle olunca, baþka mana çýkar tabirden. Halbuki, bu tabirdeki vücud kelimesiyle mutasavvuflar sadece Allah ve O'nun varlýðýna iþaret ederler. Böyle olunca da, Varlýðýn Birliðin'den kasýd, Allah'ýn Birliðidir. Yoksa alemin Allah ile ortaklýðý deðildir.

 

Hem zaten vahdet-i vücud görüþünü benimseyen mutasavvýflara göre, Allah, herþeyden önce mutlak Zat'týr. Ancak zatý olan mutlak varlýða sahiptir. Öte yandan Allah'dan baþka hiçbirþeyin de zatý yoktur. O halde onlar mutlak varlýklar deðildir. Ýþte bunun için mutasavvuflar, Allah'dan baþka herþeyi, gölge görürler, onlarýn varlýklarýný izafi varlýk olarak adlandýrýrlar. Ýþte Allah'ýn mutlak Zat oluþu yönünden, hiçbir keyfiyetini ne bilebilir ne de baþka birþeye benzetebilir.

 

Ancak mutasavvuflar, alemi Allah'ýn isim ve sýfatlarýnýn vasýtasayýla Vücud'unun bir tecellisi, yani güneþten güneþ ýþýnlarýnýn yansýmasý kabilinden, bir yansýmasý olarak görürler. Allah'ýn Vücud'u kainatýn sebebidir. Nasýl sebeble mesebbib yani sebeplenen arasýnda bir ilgi ve benzerlik varsa, Allah ile varlýklar arasýnda da bir benzerlik vardýr derler. Fakat bu benzerlik asla ortaklýk benzerliði deðildir. Mecazi ve itibari bir benzerliktir. Allah bilendir dediðimiz gibi, insana da bilendir diyoruz. Fakat arasýnda fark vardýr. Allah mutlak bilendir, halbuki insanýn bilmesinde ve bilgisinde mutlaklýk yoktur. Fakat bu benzerlik, insanýn haþa Allah olduðunu göstermez.

 

Panteizm ve vahdet-i vücudu böle kýsaca özetledikten sonra aralarýndaki bir iki temel ayrýlýða deðilenelim:

 

Panteizm Allah ve Kainatýn her yönden ayný ve tekbir þey olduðunu öngörür, ayný þekilde birini diðeri içerisinde görerek her ikisinin de varlýksal (ontolojik) olarak mutlak varlýk kabul eder.

Halbuki vahdet-i vücud mutlak ve tek varlýk olarak Allah'ý kabul eder. Diðer varlýklara, varlýk lafzýnýn verilmesini bile çok görür. Bu en önemli farklarýndan birisidir.

 

Ýkinci olarak, yukarýda da belirttiðimiz gibi, panteizm Allah ile kainat arasýnda bir ortalýk görmekten ziyade, ikisinin mutlak olarak ayniyetini söyler; haþa Allah ve kainatý ayný, bir ve tek þeydir. Halbuki vahdet-i vücud, ne suretle olursa olsun Allah'ýn Zat'ý yönünden kainatla hiç bir ortaklýðýný bile kabul etmeyerek, sadece kainatýn Allah'ýn Vücud'unun gölgesi olmasý hesabiyle bir akli benzerlik olduðunu öngörür. Bu da, yukarýda verdiðimiz misalde olduðu gibi, hem Allah'ýn hem de insanýn bilici olmasý kabilindendir.

 

Kýsacasý, vahdet-i vücud, ''La mevcüde illa Allah'' demektir. Yani Allah'tan baþka gerçek ve mutlak varlýk yok demektir. Ýþte bu manasýyla vahdet-i vücud, asla panteizm deðildir. Zaten, sadece genel olarak tasavvuf hakkýnda bilgisiyle deðil ayný zaman da Muhyiddin ibn'ul Arabi üzerine özel çalýþmalarýyla ünlü H.Corbin, Osman Yahya ve L.Gardet gibi çaðdaþ ilim adamlarý vahdet-i vücud'un panteizm ile bir ilgisinin olmadýðýný söylemiþlerdir.

Biz de daha önce bu konuya açýklýk getirmeye çalýþtýk. O halde, ne Özal'ýn ne de baþkalarýnýn vahdet-i vücud'u panteizm olarak deðerlendirmeleri, gerçekle baðdaþmamaktadýr.