Tenkitin sebepleri ne? Ölcü ne?

[Adem]

SORU : Özellikle de bazý yerlerde yýllanan insanlarýn hemen herkesi ve yapýlan her iþi tenkit etmeleri bir hastalýk mýdýr? Tenkitte ölçü ne olmalýdýr?

 

CEVAP : Sorunuzda, bir yerde uzun zaman kalanlar manasýna “yýllanan insanlar” tabirini kullandýnýz. Aslýnda, yýllanmýþlýk, bulunulan yer ve yapýlan iþ itibariyle bir mümârese (alýþma, uzmanlaþma) vesilesidir; daha arýzasýz, verimli ve becerikli çalýþma hesabýna bir þanstýr. Çünkü, tecrübe yýllanmýþlýktan çýkar; uzun süre ayný vazifeyi yapan bir insanýn, hem gözü hem eli ve hem de dimaðý o iþe alýþýr. Evet, yýllanmýþlýðýn, çevreyi iyi tanýma, iþi tam öðrenme, o sahada alternatifli düþünebilme ve daha isabetli kararlar verme gibi avantajlý yanlarý vardýr. Fakat insan, bulunduðu yerde ve iþte geçen senelerin getirdiði bu türlü avantajlarý ve yararlý mümâreseleri elde edeceðine kýdem mülahazasýna takýlýr kalýrsa, arkadan gelenleri küçük görme ve herkese tepeden bakma gibi bir hastalýða yakalanýr. Dahasý, ülfet ve ünsiyete mübtela olur; kendini yenileyemez, yeni hamleler yapamaz. Ýþin aslýna ve özüne baðlý kalmanýn yaný baþýnda, þartlarý, konjonktürü ve içinde bulunulan zamaný hesaba katarak meselelere farklý bakýþ açýlarýyla yaklaþma þeklindeki yenilenme cehdinde bulunmayýnca da ülfet ve ünsiyete yenik düþer.

 

Öyle bir insanýn hâli yorgun bir memuru hatýrlatýr; o, her gün ayný þartlar, ayný ortam ve ayný iþlerle karþý karþýyadýr; kendisi de bezgin, tedirgin ve hâlsizdir. Hatta, dairesinin kapýsýný açtýðý zaman ellerini ters tarafýndan aðzýna kapatýr, bir kapalý esneme geçirir, saçýný karýþtýrýr, yüzünü ovalar ve “Ooof be, bu hayat da bir türlü bitmiyor!..” der gibi masanýn baþýna gider. Sandalyesini çekerken hâlâ tereddütlü bir hâli vardýr; otursa mý, oturmasa mý diye düþünüyordur. Sonunda oturur, evraklarý karýþtýrýr, sonra kalkar gibi yapar, gayr-i irâdî tekrar oturur. Neden bu kadar bezgin ve yorgundur o? Çünkü, her gün karþýsýnda bulduðu ayný mekan, ayný aksesuar, ayný masa, ayný dosyalar, ayný evrak, ayný iþ.. ve kendisi de vazife aþkýndan mahrumdur. O iþi hakkýyla eda etme, yeni bir ufka götürme ve daha faydalý olma aþký yoktur gönlünde.. mensub olduðu millete bir þeyler kazandýrma sevdasýný hiç tatmamýþtýr. Dolayýsýyla da, ülfet ve ünsiyet onu çökertmiþ ve bir enkaz haline getirmiþtir. Artýk onun ruhunda bir býkkýnlýk, bir bezginlik ve bir yorgunluk hâli hükümfermâ olmuþtur.

 

Ýþte öyle insanlar, her sene biraz daha eskir ve zamanla çürür giderler. Hatta çürümekle de kalmaz, kokuþmuþluktan hasýl olan kerih kokularýný etrafa yaymak suretiyle baþkalarýný da rahatsýz ederler. Evet, çürümenin de bazý kötü neticeleri vardýr. Çürüyen bir insan, âlemi de kendisi gibi görür, kendi ruh adesesiyle bakar herkese. Kendisi tembeldir, miskindir, iþleri baþkasýndan beklemektedir. Halk ifadesiyle, iþlerin týkýrýnda yürümesini arzu etmektedir ama týkýr-týkýr yürüme adýna kendisinin hiçbir gayreti yoktur. Fakat, o iþlerin aksamasýnda bazý kimselerin kusurlarýnýn olduðunu düþünerek atf-ý cürümlere girer, þunu-bunu suçlar ve herkeste kusur araþtýrýr.

 

Tenkit hastalýðý bazen çok çalýþkan ve iþkolik insanlarda da olabilir. Onlarýn mesâi anlayýþlarýnda belli bir takvim ve saat hesabý yoktur, gece-gündüz çalýþýrlar; baþkalarýnýn da kendileri gibi ölesiye çalýþmalarýný isterler. Ne var ki, bayýlýncaya kadar çalýþan bu tür insanlar azdýr; eðitim gönüllüleri arasýnda çok çalýþan insanlarýn sayýsý azýmsanmayacak kadardýr ama yine de azdýr. Dolayýsýyla, herkesin kendisi gibi çalýþmasýný isteyen kimselerden de tenkitçi insanlar çýksa bile münekkidlerin büyük çoðunluðunu yýllanmýþ insanlar oluþturur.

 

Ayrýca, tenkitçilerin çoðunda, herkesle ayný hýzda koþamamanýn ezikliði vardýr ve bu eziklik onlarý þikayet ve tenkitlere itiyordur. Bazý özel menfaatleri, þahsî çýkarlarý ve hususî mülahazalarý ayaðýna takýldýðýndan dolayý, münekkid diðerleriyle ayný hýzda koþamýyor, yol arkadaþlarýndan ayrýlmak zorunda kalýyor; bu inhiraflarýný, daireden çýkýþýný ve arkadaþlarýndan ayrýlýþýný bir ma'kûliyete baðlama cehd ve gayretiyle deðiþik komplekslere giriyordur. Onlarla beraber yürüyemeyince, günahý o yola yüklüyor, “Koþtuðunuz yeri beðenmiyorum” diyordur. Bunlarýn bir kýsmý da, kendini dýþlanmýþ gibi hissediyordur. Nedense arkadaþlarýnýn mizaçlarýyla uyuþamamýþ, kendi gönlünce beklediði ölçüde iþin içinde olamamýþ ve dolayýsýyla hafif bir küskünlüðe girmiþtir. Bundan dolayý da, içinde kendi payýnýn bulunmadýðý bir iþi –o iþ çok hayýrlý bile olsa– tenkit etmektedir.

 

Herkuldan