Ýhlas ve Farklý Kiþilikler

[Adem]

 

Ýhlas ve Farklý Kiþilikler

 

Dr. Selim AYDIN

Ýnsan fýtratý kompleks ve çok boyutlu olmasýna raðmen, insanlar arasýnda gözlenen zihnî, hissî ve davranýþ temelli farklýlýklarý açýklamak için kiþilik olarak adlandýrýlan interdisipliner bir bilim dalý geliþtirilmiþtir. Bu bilim dalý, insan fýtratýný ön kabullere dayalý olarak, çeþitli açýlardan üçlü, beþli, yedili, dokuzlu, on birli, on altýlý temel kategorilerde modellemekte ve incelemektedir. Ýnsan mizacýna ait çoklu modellerden bazýlarý, insanýn mahiyetini; ikili, üçlü veya bunlarýn katlarý desenlerle anlamaya ve insanlarýn farklýlýklarýný izah etmeye çalýþýr. Ýnsanlar, düþünen hisseden ve aksiyonda bulunan yönlerinden veya akýl (bilme gücü), sevgi (aþk) ve aksiyon (yapma) güçlerinden hangisinin baskýn olduðuna bakýlarak, maneviyatýmýzdan beslenen kültür dünyasýnda, üçlü motifler veya katlarý halinde gruplanmaktadýr. Bu gruplar, literatürde fizik merkezliler (aksiyon velisi olmaya aday tipler), duygu merkezliler (âþýk veli olmaya aday tipler) ve zihin merkezliler (arif veli olmaya aday tipler) þeklinde tarif edilir.

 

Ýnsanýn okuduðu eserlerden istifadesi, onun mevzuya olan ilgisine, birikimlerine, uzmanlýk alanýna baðlý olarak farklýlaþtýðý gibi, hangi maksatla okuduðuna da baðlýdýr. Meselâ elenizdeki dinî ve imanî eserleri, bir fizikçi ve biyolog gözüyle okursanýz, o metinlerdeki fizikî ve biyolojik hakikatlerin ne kadar ince ve derin bir þekilde ifade edildiðini görürsünüz. Ayný þekilde konusu insan olan ve insan fýtratýnýn tahlillerini yapan Risale-i Nurlarý, psikolojik ve sosyolojik birikimler ýþýðýnda ve psikolojinin penceresinden bakarak okursanýz, o eserlerde çok çarpýcý þekilde insanýn mahiyetinin ve iç dünyasýnýn analiz edildiðini anlarsýnýz. Meselâ, Bediüzzaman 21. Lem'a'da ihlasý, insanýn mahiyetini ve fýtratýný geniþ bir þekilde analiz eder. Sözlükte, kalbini safi etmek, samimi sevgi beslemek, içten gelen sevgi ile doðruluk, baðlýlýk anlamlarýna gelen ihlas, dinî terminolojide sýrf Allah emretmiþ olduðu için ibadet etmek, yapýlan ibadet ve iþlerde hiçbir karþýlýk ve menfaati hakiki esas ve gâye etmeyerek, yalnýz ve yalnýz Allah rýzasýný esas gâye edinmek, insanlara riyakârlýktan ve gösteriþten uzak olmayý ifade eder(1). Ýhlas, Ýslâmiyet'te mühim bir esas olup, birçok anlamýndan en önemlisi; hakperestliði, nefisperestliðe tercih etmek, hakkýn hatýrýnýn nefsin ve enaniyetin hatýrýna galip gelmesidir. Ýhlas Risalesi'nde kendi düþünce mirasýmýzda çok sýk görülen üçlü ve katlarý þeklinde, meseleler tasnif edilmektedir. Meselâ Bediüzzaman ihlasýn kuvvetlerini, tesir ve faydalarýný, nurlarýný Ýhlas Risalesi'nin giriþinde dokuz boyutta, son kýsýmda da ihlasý kýran sebepleri üç ana baþlýk altýnda özetlenmiþtir: "Bu dünyada hususen ahirete yönelik hizmetlerde en mühim bir esas ihlastýr. En büyük bir kuvvet ihlastýr. En makbul bir þefaatçi ihlastýr. En metin bir istinat noktasý ihlastýr. En kýsa hakikat yolu ihlastýr. En makbul manevi bir dua ihlastýr. Maksatlara ulaþmada en kerametli vesile ihlastýr. En yüksek bir haslet ihlastýr. En safi ubudiyet ihlastýr."

 

Ýhlasýn bu dokuz boyuttaki kuvvetinden ve faydalarýndan istifade etmek için inananlara ihlasý kazandýracak düsturlardan birincisi ve en önemlisinin "Amelinizde rýza-yý Ýlahi olmalý." prensibi olduðu bildirilir. Ýhlasýn dokuz boyutta özetlenen tesirleri ve faydalarýnýn her biri eþit derecede önemli olmasýna raðmen, farklý mizaçlarda yaratýlan insanlar için ihlasýn dokuz boyutlu kuvveti ve faydalarýndan istifade de farklý farklý olmaktadýr. Ýnsanýn psikolojik motifleri perspektifinden Ýhlas Risalesi incelendiðinde, ihlasýn dokuz boyutta özetlenen tesirleri ve faydalarýnýn bütün insanlarý içine aldýðýný, bütün kiþiliklere hitap ettiðini ve her fýtrata ait deðiþik fayda ve kuvvet saðladýðýný, çok derin bir ene (kiþilik) psikolojisini ihtiva ettiðini görürüz.Ýhlasýn farklý fayda ve tesirlerinin, farklý fýtratlara hitap eden boyutlarý aþaðýda kýsaca izah edilmektedir.

 

En mühim bir esas ihlastýr þeklinde özetlenen ihlasýn birinci faydasý, özellikle dürüstlüðe, doðruluða, temizliðe, mükemmelliðe, kaliteye, estetiðe daha çok önem veren bazý insan gruplarý için çok önemli bir ilâçtýr. Mizaçlarýnýn gereði olarak bu güzelliklere aþýrý vurgu yapmaya çok yatkýn bu fýtrattaki kiþiler, farkýnda olmadan aþýrý titiz ve kuralcý, dozu aþan seviyede tenkitçi ve kusur bulucu olma eðilimleri gösterebilirler. Bu motife sahip insanlar için ihlasýn en büyük faydasý ve kuvveti, esaslar ve kurallar içinde Allah rýzasýný kazanma esasýný ön plâna çýkarmaktýr.

 

En büyük bir kuvvet ihlastýr þeklinde özetlenen ihlasýn ikinci faydasý, fýtratlarý gereði, herkese sevgi ve þefkatle yardým elini uzatan ama insanlara yaptýklarý iyilik ve hizmetlerden bir beklenti içinde olan kiþilere yönelik olmasý kuvvetle muhtemeldir. Bazý insanlar, hizmetlerinin ve yardýmlarýnýn sonunda, insanlardan yeterince karþýlýk, tasdik ve takdir görmediklerinde, insanlar tarafýndan kullanýlma psikolojisi yaþama ihtimalleri yüksek olduðu için, ihlasýn faydasý bu fýtrattaki insanlar için daha önceliklidir.

 

En makbul bir þefaatçi ihlastýr. Ýnsanlar içinde öyleleri vardýr ki, fýtratlarý gereði, insanlarýn tasdikini, takdirini ve sevgisini kazanmanýn yolunun üretimden, baþarýdan ve iyi bir imaj sergilemekten geçtiðine tutku seviyesinde inanýrlar. Ýnsanlara sürekli pozitif düþünmeyi ve motivasyonu yüksek tutmayý öðütlerler. Bu motifteki insanlarda baþarý, mükafat ve zirvelere ulaþma adýna kendini, çevresini ihmal etme, ölçüyü kaçýrma ve baþarýya giden yolda her þeyi mübah görme eðilimleri daha yüksek olduðundan bu motifteki kiþiler, en büyük þefaatçi, takdir ve onay makamý olarak ihlastan çok daha fazla istifade edebilirler.

 

En metin bir istinat noktasý ihlastýr. Ýnsanlar içinde bazý fýtratlar ise, hayattaki yaþama sevincinin ve coþkusunun, elem, hüzün, ýzdýrap ve acýnýn içinde saklý olduðunu düþünür. Hayatýn derin manasýnýn gönüllerde ve zihinlerde duyulan acý, ýzdýrap ve hüzünle, melankolik ruh haleti ile daha iyi ortaya çýkabileceðini zanneder. Bu eðilimlerinden dolayý, kendi kabuklarýna çekilme, hayata küsme, hayal dünyasýnda canlandýrdýðý karakterlerle iç konuþmalar yapma, onlara kendini kaptýrma, hayatýn manasýzlýðýna, hiçliðine inanma, eksiklik ve hiçlik duygusu yaþama gibi hayatý anlamsýzlaþtýran birçok karadeliðe düþme riskinin bu motifteki insanlarda ortaya çýkma ihtimali daha yüksektir.Bu yüzden bu fýtrattaki kiþiler için ihlasýn en büyük kuvveti ve faydasý, hayatta en büyük dayanak noktasý olmasýdýr.

 

En kýsa hakikat yolu ihlastýr. Bazý fýtratlarda akýlcý veya rasyonel düþünme, objektif olma, daha baskýndýr. Bu yapýdaki kiþiler, mutluluðu bilgide ve hayatý kavram tabanlý anlayýp çözümlemede görürler. Aksiyondan daha çok, bilgi toplama ve analizine tutkuludurlar. Fýtratý bu tür zihnî aktivitelere çok yatkýn insanlar için, aklý her þey için öncelikli referans kýlma, bilgi yýðma ve analizde boðulma, gönül ve his dünyasýný unutma veya göz ardý etme, her þeyi akla indirgeyerek, her þeyi akýlla açýklamaya çalýþma çok güçlü iç eðilimler ve istekler olduðundan, hayattan kopma, insanlardan uzaklaþma, kalb ve kafa dengesini koruyamama, duygularýný açýkça ifade edememe riskleri daha çok söz konusudur. Bu açýdan bu motifteki kiþiler için ihlasý kazanmanýn öncelikli faydasý, ihlasýn en kýsa hakikat yolu olmasýdýr.

 

En makbul manevi bir dua ihlastýr. Bazý insan fýtratlarý da yaratýlýþlarý gereði, hadiselerin negatif taraflarýný, tehlikeleri, boþluklarý, olumsuzluklarý çok daha kolay fark edebilir ve bunu tabii olarak yaparlar. Zihinlerinin bu konularda akýl yürütmesine engel olamazlar. Bu þekilde dünyayý algýlayan ve analiz eden kiþilerde; hayali düþmanlar, tehlikeler üretme, aksiyonlarý engelleme, hayatý felç etme, su-i zan etme, paranoya ruh halleri yaþama durumlarý, diðer insanlara nazaran daha kuvvetli bir ihtimaldir. Bu kiþilerin eleþtiride ve tehlikeleri haber vermede dengeyi koruyabilmeleri için, ihlasýn öncelikli kuvveti ve faydasý, ihlasýn en makbul bir manevi dua olmasýdýr.

 

Maksatlara ulaþmada en kerametli vesile ihlastýr. Bazý kiþiler ise yapýlarý gereði, bugünden ziyade geleceði anlamaya ve kurgulamaya, bol alternatif üretmeye, geniþ düþünmeye daha çok önem verirler. Ýnsanýn içinde bulunduðu sýkýntýlý þartlarý yenebilmesinin ve sýradan iþlerin sýkýcýlýðýndan kurtulabilmesinin ancak yeni alternatifler üretmekle mümkün olduðuna þartlanmýþlardýr. Ýçinde yaþadýðý dünyanýn problemlerini, acýlarýný ancak geleceðe giderek ve orayý plânlayýp modelleyerek çözebileceklerini düþünürler. Bu motifteki kiþilerin kayma noktalarý, geçmiþi ve bugünü hafife almalarý, geleceði aþýrý önemsemeleri ve mutlaka geleceðin dünyasýna hazýrlanma ve iradenin hakkýný verme konusunda ölçüyü kaybetmeleri, kaderi tenkid etme ihtimalleri, sebeplere vesileliðin ötesinde ciddi bir güç ve tesir atfetmeye olan yatkýnlýklarýdýr. Bu kiþilikler için ihlasýn en büyük faydasý ve kuvveti, maksat ve hedeflere ulaþma vasýtalarý içinde en kerametlisinin "ihlas" olmasýdýr. Ýhlas sayesinde bu kiþiler, önce Allah'a güvenip teslim olmalarýna ve sonrada kendi akýllarýný aktif olarak kullanmalarý gerektiðine inandýklarýndan, bu fýtrattakiler için ihlas, maksatlara ulaþmada hem önemli bir vasýta hem de koruyucudur.

 

En yüksek bir haslet ihlastýr. Bazý insanlar da yaratýlýþlarý gereði aksiyon odaklýdýrlar. Þuuraltlarýnda hayatlarýný güç-kontrol-iktidar üçgeninde yaþamanýn þart olduðunu kendilerine söyleyen bir metaprogram vardýr. Zira gücü, iktidarý ve kontrolü elde etmeden inandýðý deðerleri ve güzellikleri hayata taþýmanýn imkânsýzlýðýna inanýrlar. Bu insanlarýn þuuraltlarýnda hayatýn manasý, gücü, iktidarý ve kontrolü elde tutanlar ile ondan pay almaya çalýþanlarýn mücadelesinden ibarettir. Bu açýdan bu motife sahip kiþiler için muhtemel tehlikeler, güç ve kuvveti, doðru, iyi ve güzel olaný hayata taþýmak noktasýnda bir araç olmaktan çýkarýp onu bir gaye haline getirmeleri, sürekli güç yýðmalarý ve insanlar üstünde zalimane bir iktidar sürmeye yatkýnlýklarýdýr. Güce karþý iþtahý çok yüksek olan kiþiler için ihlasý kazanmanýn öncelikli faydasý ve kuvveti, ihlasýn en büyük bir haslet, vasýf ve fazilet olmasýdýr.

 

En safi ubudiyet ihlastýr. Bazý insanlar, hayatta en önemli þeyin ihtilaf çýkarmamak, uyumlu olmak, barýþýn yanýnda yer almak, kýzmamak ve aðýrbaþlý bir insan olmak olduðuna derinden inanýrlar. Herkesi kucaklamanýn ve herkesle her ne þekilde olursa olsun bir anlaþma ve uzlaþma yolunu bulmanýn gerekli olduðunu düþünürler. Dostlarýna þefkatle, düþmanlarýna hoþgörüyle ve mürüvvetle yaklaþmayý kendilerine düstur edinirler. Varlýða ve çevresine çok fazla önem verdiklerinden, fizikî dünyaya ve sebepler dünyasýndan sevdiði þeylere fazla deðer verme, onlara tutkuyla baðlanma ve gizli þirke girme riski, bu motifte daha yüksektir. Bu tehlikelerden korunmak için bu motifteki insanlarýn ihlasa çok iyi sarýlmalarý gerekir. Bu motif için ihlasýn en büyük faydasý ve kuvveti, en safi, temiz bir kulluðun (ubudiyetin) yapýlmasý için; önemli bir temizleyici ve koruyucu olmasýdýr. Bir baþka deyiþle ihlasýn, en safi ve temiz bir kulluðun vasýtasý olmasý, bu motifte daha iyi anlaþýlmaktadýr.

 

Bu kýsa açýklamalarda görüldüðü gibi, Ýhlas Risalesi insanýn mahiyetini ve onun zaaflarýný dikkate alarak, birer imtihan vesilesi olarak fýtratýna konan zaaflardan insaný korumak hedefli iþ gören kognitif (biliþsel) bir psikoterapi metodudur. Her fýtrata ve kiþiliðe hitap eder. Bundan dolayýdýr ki; Ýhlas Risalesi'nin en az on beþ günde bir okunmasý, onu kaleme alan zât tarafýndan tavsiye edilmiþtir.

 

Kaynaklar

1- Abdullah Yeðin, Osmanlýca-Türkçe Yeni Lugat. Hizmet vakfý yayýnlarý. Ýstanbul, (1991).

2- Bediüzzaman, Said-i Nursi, Lemalar. 21. Lema, Ýhlas Risalesi, Ýstanbul, (1990).

 

 

Sizinti dergisi

[aylinyavuzx]

Cemaatlarda genel olarak kimin ihlasli olup olmadigi belli oluyor ..Kimileri Allah c.c. emrettigi icin ugrasiyor, kimileri nefisleri emrettigi icin ugrasiyor...(Aktiviteler, belli basli görevler).