Almanya’da Ýslam Ýlahiyatý

[Webmaster]

Almanya’da Ýslam Ýlahiyatý

 

Alman Bilim Kurulu’nun (Wissenschaftsrat), kamuoyuna sunduðu ‘Alman Yüksekokullarýnda Ýlahiyat ve Dini Bilimlerin Geliþtirilmesine Ýliþkin Tavsiyeler’ (Empfehlungen zur Weiterentwicklung von Theologien und religionsbezogenen Wissenschaften an deutschen Hochschulen) raporu tartýþýlmaya devam ediyor. (1) Merkezi Köln’de bulunan Bilim Kurulu, Federal Hükümet’e ve eyalet hükümetlerine ilmi ve yüksek öðrenime iliþkin konularda sunduðu tavsiyeleriyle tanýnýyor. Kurulun sunduðu raporlar, siyaset ve bilim çevreleri tarafýndan önemseniyor.

 

156 sayfalýk rapor sadece Ýslam Ýlahiyatýný ele almýyor. Ancak, kamuoyu þimdilik raporun Ýslam Ýlahiyatý konusundaki tavsiyelerine odaklanmýþ bulunuyor. Bu arada raporda teðet geçilen konular, medyada esas maddelerden daha çok öne çýkarýlýyor. Bu nedenle söz konusu raporun, özellikle Ýslam Ýlahiyatý ile ilgili bölümlerinin anahatlarýyla bilinmesinde fayda var.

 

Raporun birinci bölümünde, Ýsevi ve Musevi Teolojisi’nin yanýsýra Alman yüksek okullarýnda ‘Ýslam Dini Bölümleri ve Ýslami Araþtýrmalar’ (s. 37-48) hakkýnda durum tespiti yapýlýyor, ikinci bölümde ise Alman yüksek okullarýnda kurulmasý öngörülen ‘Ýslam Dini Bilimleri ve Ýslam Araþtýrmalarý Enstitüsü’ (s. 75-89) bir baþka deyiþle ‘Ýslam Ýlahiyatý Kürsüsü’ hakkýnda tavsiyeler sýralanýyor. Özet olarak Almanya’da dini çoðulculuðun arttýðý ve Ýslam Ýlahiyatý’nýn Alman üniversite sistemine dahil edilmesi gerektiði vurgulanýyor.

 

TARÝHÇE

 

Almanya’da üniversitelerde ‘Ýslam Ýlahiyatý Kürsüsü’ kurulmasý ile ilgili tartýþmalar yaklaþýk 30 yýldýr yapýlýyor. Aslýnda tartýþmalar, 1970’li yýllarýn sonuna doðru devlet okullarýnda Ýslam din (bilgisi) dersinin verilmesinin gündeme getirilmesiyle baþla(týl)dý.

 

Geçen süre içinde yine belirli aralýklarla gündeme ge(tiri)len Ýslam Ýlahiyatý Kürsüsü önerisi,15 Haziran 1999’da, Hýristiyan Demokratlar (CDU/CSU) tarafýndan Bonn’da düzenlenen ‘Almanya’da Ýslam – Uyum ve Tolerans’ konulu toplantýda dile getirildi. Hýristiyan Demokratlarýn 1 Aralýk 1999’da, “Almanya’da Ýslam” (2) hakkýnda verdiði ‘Büyük Soru Önergesi’ne, Federal Hükümet (SPD/Yeþiller), 8 Eylül 2000’de cevap verdi.(3) Müslümanlarýn Almanya’daki (günlük) hayatlarý ile ilgili hemen hemen her konuda sorularýn yöneltildiði Soru Önergesi’nin 14. maddesinde, “Ýslam Teolojisi ve Ýslam din bilgisi dersleri için Alman yüksek okullarýnda kaç tane kürsü var?” (s.5) sorusu yer alýyordu.

 

Ýslam Ýlahiyatý önerisi, 2006 yýlýnda hayata geçirilen Almanya Ýslam Konferansý’nýn Çalýþma Grubu’nda da ele alýndý.

 

Almanya Ankara Büyükelçiliði tarafýndan 16-17 Temmuz 2009 tarihlerinde, Ýstanbul’da yedincisi düzenlenen Tarabya Konferasý’nda da ‘Almanya ve Türkiye’de Teolojik Eðitim, Öðretim ve Araþtýrma’ konusu tartýþýlmýþtý. Bu konunun seçilmiþ olmasýnýn nedeni ise “Almanya’da Ýslam Ýlahiyatý kürsülerinin kurulmasý tartýþmalarý ve Türkiye’de ruhban eðitiminin koþullarý ve olanaklarý” þeklinde açýklanýyordu. (4)

 

BÝLÝM KURULU’NUN TAVSÝYELERÝ

 

Bilim Kurulu raporda kýsaca; iki veya üç devlet yüksek okulunda ‘Ýslam Din Eðitimi’ (Islamische Religionspaedagogik) alanýnda öðretim verecek ‘Ýslam Araþtýrmalarý’ bölümü, bir baþka deyiþle ‘Ýslam Ýlahiyatý Kürsüsü’ kurulmasý gerektiðini belirtiyor ve bu bölümde ilk ve orta dereceli okullar için Ýslam din (bilgisi) dersi öðretmenleri, kurum ve kuruluþlarda dini ve sosyal hizmet verecek din görevlileri (imamlar ve sosyal hizmet görevlileri), maneviyat rehberleri ve Ýslam dini alanýnda bilimsel araþtýrmalar yapacak elemanlar yetiþtirilmesini tavsiye ediyor.

 

Bilim Kurulu, Federal Anayasaya göre dini topluluklarýn kendilerini ilgilendiren konularda söz hakký olduðuna dikkat çekiyor. Almanya’da hiçbir islami kuruluþ ‘dini topluluk’ veya ‘kamu tüzel kiþiliði’ olarak tanýnmadýðý için, ‘Ýslam Araþtýrmalarý Enstitüsü’ kuracak yüksek okullarýn, özellikle yüksek okul ölçütlerine uygun ilahiyat (teoloji) alanýnda uzman ‘Ýslam Araþtýrmalarý Danýþma Kurullarý’ (Beiräte für Islamische Studien) belirlemelerini ve iþbirliði yapmalarýný öneriyor. Bu konuda ‘Almanya Müslümanlarý Koordinasyon Kurulu’na (Koordinierungsrat der Muslýme in Deutschland – KRM) atýfta bulunuyor. Fakat, örgütlenmemiþ Müslümanlarýn da temsil edilmesi gerektiðini belirtiyor (5) ve ekliyor: “Eðer Aleviler de kendilerini Ýslam dinine mensup kabul ediyorlarsa, katýlýmlarý saðlanmalýdýr.” (s. 82-83)

 

Hatýrlatalým; Almanya Alevi Birlikleri Federasyonu'nun (AABF) ‘Üniversitede Alevilik Kürsüsü’ açýlmasý yönünde Köln Üniversitesi'ne yaptýðý baþvuru olumlu karþýlanýyor. (6)

 

Bilim Kurulu’nun ‘Danýþma Kurulu’ için ‘yüksek okula uygunluk ve ilahiyat alanýnda uzmanlýk’ isteminde bulunmasý, dikkate alýnmasý gereken bir konudur. Çünkü, eyaletlerde Müslümanlarý ‘temsil’ etmek, bir baþka deyiþle ‘muhatap’ olmak gayesiyle hayata geçirilen oluþumlarýn çoðunluðu uzman kiþilerden oluþmuyor. Alman Ýslam Konferansý’na, Ýslam dini alanýnda uzman olmayanlarýn da davet edilmeleri, henüz hafýzalardan silinmiþ deðil. Ne yazýk ki, uzman olmayanlarýn, Müslümanlar hakkýnda her konuda ahkâm kesmeleri, Almanya’nýn acý bir gerçeði.

 

RAPORUN ALGILANIÞI

 

Rapor, bütün kesimler tarafýndan olumlu karþýlandý. Fakat, her kesimin gerekçeleri farklý. Örneðin, Wolfgang Thielmann, Rheinischer Merkur gazetesinde yayýmlanan yorumunda, Ýslam Ýlahiyatý Kürsüsü önerisini, tek cümle ile þu þekilde özetliyor: “Almanya’da Ýslam, kendini Anadolu esaretinden kurtarmalýdýr!” (7)

 

Anadolu ile baðlarýný kesen Ýslam’ýn, özgürlüðüne mi kavuþacaðýný, yoksa yeniden esaret altýna mý gireceðini, öneri hayata geçirildikten sonra daha iyi anlayabiliriz. Fakat, Almanya’da yeni bir Ýslam din anlayýþý ve müslüman dindarlýðý geliþti(ril)diðini þimdiden söyleyebiliriz.

 

Prof. Bülent Uçar da (Osnabrück Üniversitesi Ýslam Din Eðitimi Kürsüsü Baþkaný), son günlerde basýnda yer alan söyleþilerinde bu yönde görüþ bildiriyor: “Almanya’da Ýslam, kendine özgü bir görünüm (yüz) kazanmalýdýr.” (8)

 

Federal Eðitim Bakaný Annette Schavan’a (CDU) göre, “Ýki veya üç Alman üniversitesinde kurulacak Ýslam Araþtýrmalarý Enstitüsü çaðdaþ uyum politikasý için çok önemlidir.” (9)

 

Öneriyi, “Müslüman halkýn uyumu için çok fazla geçikmiþ bir önlem” olarak deðerlendiren Eðitim ve Bilim Sendikasý (GEW) Baþkan Yardýmcýsý Marianne Demmer, okullarda hiçbir dinin ve dünya görüþünün misyonerliðinin yapýlamayacaðýný belirtiyor ve özellikle Ýslam din dersi öðretmenlerinin eðitimi hakkýnda þunlarý söylüyor: “Müslüman din dersi öðretmenlerinin eðitiminin içeriði analitik, Almanca dilinde ve anayasa temelinde ol(uþturul)malýdýr.” (10)

 

Raporda, Ýslam Ýlahiyatý Kürsüsü kurulmasý tavsiye edilmesine raðmen, medyada özellikle ‘Ýmam Eðitimi’ (Imamausbildung) öne çýkarýldý. Hatta, bazý haber ve yorumlarda asýl gayenin ‘Alman imam’ yetiþtirmek olduðu bile ifade edildi. Almanya’da yetiþmiþ, bu ükeyi, toplumu ve toplum düzenini çok iyi tanýyan “Almanca bilen imam” ile ‘Alman imam’ýn birbirine karýþtýrýlmasý, soruna uzmanlýk açýsýndan deðil, daha çok etnik köken açýsýndan yaklaþýldýðýný gösteriyor. Halbuki temel sorun, imamlarýn etnik kökenleri deðil, tamamen alanlarýnda ne kadar uzman olduklarýdýr.Ýslam Ýlahiyatý önerisinin sadece imam eðitimine indirgenmesinin en önemli nedeni, imamlarýn Almanya’da eðitilmesi ve Almanya dýþýndan imam getirilmemesi isteðinin raporun kaynak gösterilerek yeniden seslendirilmesidir. Çünkü Almanya’da, bu konuda ortak bir kanaat oluþ(turul)muþtur.

 

DURUM TESBÝTÝ

 

Almanya’da, 2009 yýlýnda yapýlan bir araþtýrmaya göre 41 etnik kökene mensup yaklaþýk 4,3 milyon müslüman yaþýyor (11) ve Müslümanlarýn çoðunluðunu Türk kökenliler oluþturuyor (yüzde 63). ‘Dernek’ statüsündeki cami ve mescitlerin sayýsý 2 bin 600. Farklý etnik kökenlere mensup yaklaþýk 900 bin müslüman öðrenci, ilk ve orta dereceli okullara devam ediyor. 900 bin öðrenciye Ýslam din dersi verecek binlerce öðretmene, yaklaþýk 4,3 müslümana dini ve sosyal alanlarda hizmet sunacak binlerce din görevlisine, özellikle hastahanelerde, ceza evlerinde danýþmanlýk yapabilecek yüzlerce maneviyat rehberine (Seelsorger) ihtiyaç var.

 

Almanya’da, Ýslam Ýlahiyatý’na temel oluþturacak çalýþmalar 2000’li yýllarýn baþýnda baþladý. 2001 yýlýnda, Münster Vestfalya Wilhelms Üniversitesi’nde ’Dini Araþtýrmalar Merkezi’ (Centrum für Religiöse Studien - CRS) kuruldu. Merkez’in bünyesinde Musevý Dini, Ýsevi-Ortodoks Teolojisi, Ýslam Dini, Ýslam Din Eðitimi ve Genel Din Bilimleri bölümleri bulunuyor. (12)

 

Münster Dini Araþtýrmalar Merkezi için oluþturulan ‘yuvarlak masa’ toplantýlarýna müslüman dini cemaat olarak ‘Almanya Müslümanlarý Koordinasyon Kurulu (Koordinierungsrat der Muslime in Deutschland - KRM) katýlýyor.

 

Frankfurt Goethe Üniversitesi’nde 2003 yýlýnda, T.C. Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý’nýn ve Diyanet Ýþleri Türk Ýslam Birliði’nin (DÝTÝB) katkýlarýyla çalýþmalarýna baþlayan ‘Ýslam Dini ve Kültürü Araþtýrmalarý Enstitüsü’ (Institut für Studien der Kultur und Religion des Islam), 2004 yýlýnda kuruluþunu gerçekleþtirdi. (13)

 

Erlangen-Nürnberg Friedrich Alexander Üniversitesi Felsefe Fakültesi bünyesinde ‘Disiplinlerarasý Ýslam Din Eðitimi Merkezi’ (Interdisziplinaeres Zentrum für Islamische Religionslehre - IZIR) bölümü, 2006 yýlýnda hayata geçirildi. (14)

 

Merkez, çalýþmalarýný ‘Erlangen Ýslam Cemaati’ (Islamische Religionsgemeinschaft Erlangen e.V.) ile yürütüyor. (15)

 

Osnabrück Üniversitesi, 2007/2008 kýþ döneminden itibaren ‘Ýslam Din Eðitimi’ (Islamische Religionspaedagogik) alanýnda lisans üstü dersi olarak yeni çal׀þmalar sunmaya baþladý. Hedef kite, öðretmenlik bölümü öðrencilerinden ve öðretmenlik bölümü mezunlarýndan oluþuyor. (16)

 

Osnabrück Üniversitesi, 2010 kýþ sömestresinden sonra federal düzeyde Almanca sunacaðý ‘Ýmamlar Ýçin Mesleði Geliþtirme Üniversite Programý’ný (Das universitaere Weiterbildungsprogramm für Imame), geliþtirerek düzenli bir bölüm haline dönüþtürmek için çalýþmalarýný sürdürüyor. (17)

 

Ýmamlarýn mesleklerini geliþtirmeleri gayesiyle sunulacak bir yýllýk (2 semestre) programýn, üç hedefi var:

Bir: Yeterli derecede Almanca bilgisi kazandýrmak; imamlarýn, sadece iletiþim kurabilmeleri için deðil, ilahiyat konularýnda da kendilerini ifade edebilmeleri için Almanca bilgilerini geliþtirmek,

Ýki: Tarih, politika, hukuk ve toplum hakkýnda bilgi vermek; imamlarýn özellikle üçüncü nesil müslüman göçmenlerin günlük hayatta karþýlaþtýklarý sorunlarýn çözümünde yardýmcý olmalarýný saðlamak,

Üç: Toplum çalýþmalarý ve dinlerarasý diyalog için pedagojik bilgiler aktarmak. (18)

 

Program, Aþaðý Saksonya Eyaleti Ýçiþleri Bakanlýðý’nýn öncülüðünde Eyalet Eðitim ve Bilim Bakanlýðý, Federal Göç ve Mülteciler Dairesi (BAMF), Osnabrück Üniversitesi ve bilim insanlarýnýn iþbirliði ile hazýrlanýyor. Ýslami çatý kuruluþlarýyla da görüþmeler yapýlýyor.

 

Ýslami dini kuruluþ olarak muhtap oluþum ‘Aþaðý Saksonya Þurasý’dýr. (Schura Niedersachsen - Landesverbands der Muslime in Niedersachsen e.V.) (19)

 

Hamburg Üniversitesi bünyesinde 2005’ten bu yana çalýþmalarýný sürdüren ‘Disiplinlerarasý Dünya Dinleri Diyaloðu Merkezi’ (Das Interdisziplinaere Zentrum Weltreligionen im Dialog - ZWiD) (20), Temmuz 2010’da, ‘Dünya Dinleri Akademisi’ (Akademie der Weltreligionen) olarak kuruluyor. (21) Akademi’nin Ýslam, Musevi, Budizm ve Alevilik teolojisi alanýnda eðitim vereceði belirtiliyor.

 

Hamburg Dünya Dinleri Akademisi, görüþmelerini ‘Þura Hamburg’ (Schura - Rat der islamischen Gemeinschaften in Hamburg e.V.) ile yapýyor. (22)

Paderborn Üniversitesi, Kasým 2009’da, ‘Ýslam Teolojisi’ (Islamische Theologie) ve ‘Din Eðitimi’ (Religionslehre) bölümü açacaðýný duyurdu. (23) Mercator Vakfý, iki bölüm için 415 bin Avro tahsis ettiðini bildirdi. (24)

 

Bilim Kurulu’nun 29 Ocak 2010 tarihinde Berlin’de düzenlediði basýn toplantýsýndan sonra ‘Ýslam Araþtýrmalarý Enstitüsü’ kurmak istediðini açýklayan üniversite ve eyalet sayýsý gün geçtikçe artýyor. Heidelberg, Tübingen (25), Münih, Münster ve Osnabrück üniversitelerinin yanýsýra Berlin, Hessen ve Hamburg eyaleti de konuya ilgi duyduðunu açýkladý.

 

Zaten adý geçen üniversitelerin bünyesinde Ýslam ile ilgili bölümler mevcut. Heidelberg Ruprecht Karls Üniversitesi’nde ‘Ýslam Bilimi’ (Islamwissenschaft), Tübingen Eberhard Karls Üniversitesi’nde ‘Ýslam Bilimi’ (Islamwsisenschaft) bölümleri ve Münih Ludwig Maximilians Üniversitesi’ndeki ‘Münih Ýslam Araþtýrmalarý Merkezi’ (Münchner Zentrum für Islamstudien) yýllardýr çalýþmalarýný sürdüyor. (26)

 

Sözü edilen üniversitelerin hepsi ve daha birçok üniversite ‘Ýslam Araþtýrmalarý Enstitüsü’ kuracaðýný, bir baþka deyiþle mevcut bölümleri ‘Ýslam Ýlahiyatý Kürsüsü’ne dönüþtüreceðini belirtiyor. Bilim Kurulu ise iki veya üç üniversiteden söz ediyor. Kürsülerin masraflarý federal ve eyalet bütçelerinden karþýlanacaðýna göre, son kararýn verilmesinde siyasilerin önemli rol oynayacaðý da söylenebilir. Bilim Kurulu, bir kürsünün yýllýk masrafýný yaklaþýk 1,5 milyon Avro olarak tahmin ediyor.

 

KISA BÝR DEÐERLENDÝRME

 

Almanya’da üniversitelerde Almanya’nýn þartlarýna göre ‘Ýslam Ýlahiyatý Kürsüsü’ kurulmasý gereklidir. Bu, artýk toplumun ortak arzusudur. Fakat önemli olan sadece ‘ne’ kurulduðu deðil, asýl soru(n) ‘nasýl’ kurulduðu ve baþta Türk kökenli Müslümanlar olmak üzere toplumun beklentisinin ne kadar karþýlandýðýdýr.

 

Bilim Kurulu’nun Ýslam Ýlahiyatý’nda okutulmasýný öngördüðü dallar þunlar: Tefsir (ve Hadis), Sistematik Teoloji (Temel Teoloji, Dogmatik, Ahlak/Etik, Ýslam Alemi), Teoloji Tarihi (ve Hadis, Kelam, Tasavvuf, Felsefe vs.), Ýslam Hukuku ve Hukuk Metodu, Uygulamalý/Pratik Teoloji ve Din Pedagojisi. (27)

 

Almanya’da, önerilen bu alanlarda üniversitelerde ders verebilecek yeterli sayýda öðretim elemaný olmadýðý bilinen bir gerçek. Zira, uzun süredir Münster Üniversitesi’ne bir Ýslam din bilimci atanamamasýnýn birinci nedeni eleman eksikliðidir. Sadece bir Ýslam Araþtýrmalarý Enstitüsü için en az beþ öðretim elemanýna ihtiyaç olduðuna göre, üç enstitü için 15 öðretim elemýna ihtiyaç vardýr.Yarýnlarda eleman eksikliðini gidermek için farklý yollara da baþvurulabilir. Hatta ‘Ýslam tenkitçileri’ (Islamkritiker) veya Münster’de olduðu gibi, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) varlýðýný sorgulayanlar da ders verebilirler. Bunu kim(ler), nasýl önleyecek(ler)? Danýþma Kurullarý’nýn, bir baþka deyiþle Müslümanlarýn bu ve benzeri konulardaki hassasiyetleri ne kadar dikkate alýnacak?

 

Federal Almanya Eðitim Bakaný Annette Schavan (CDU), bunun için uluslararasý alanda bilim insaný aranmasý gerektiðini belirtiyor. Yani Ýslam Ýlahiyatý için öðretim görevlisi ihtiyacýnýn, Almanya dýþýndan getirilecek ‘misafir öðretim görevlileri’ ile karþýlanmasý planlanýyor. (28)

 

Ancak sorun, sadece misafir öðretim görevlileri getirilerek çözüme kavuþturulacak kadar basit deðil. Ýslam Ýlahiyatý alanýnda birikimi ve tecrübesi olan ülkeler ile iþbirliði yapýlmasý kaçýnýlmazdýr. Bu baðlamda, iþbirliði yapýlmasý gereken ilk ülke Türkiye’dir. Bu iþbirliði üç açýdan çok önemlidir:

 

Bir: Almanya’daki Müslümanlarýn büyük çoðunluðunu Türk kökenliler oluþturuyor. Türk kökenli Müslümanlarýn tasvip etmediði hiçbir giriþimin baþarýlý olmasý mümkün deðildir. Bunun için Türk kökenli Müslümanlarýn ve Türkiye’nin desteði gereklidir.

 

Ýki: Türkiye, Ýslami ilimlerde çaðdaþ bir metodolojiye, yüzyýllara dayanan bir birikim ve tecrübeye sahiptir.

 

Üç: Türkiye’de özgürlük, demokrasi ve çoðulculuðu benimseyen çaðdaþ ve evrensel bir Ýslam anlayýþý öðretiliyor.

 

Baþta Türk kökenli Müslümanlar olmak üzere toplumun beklentisini yerine getirmek için bu üç noktanýn mutlaka dikkate alýnmasý gerekiyor.

 

Kaynaklar:

1. Empfehlungen zur Weiterentwicklung von Theologien und religionsbezogenen Wissenschaften an deutschen Hochschulen, Berlin, 29. Januar 2010

http://www.wissenschaftsrat.de/texte/9678-10.pdf

2. Große Anfrage: Islam in Deutschland, Drucksache 14/2301, 01. 12. 99

http://dip21.bundestag.de/dip21/btd/14/023/1402301.pdf

3.. Antwort der Bundesregierung: Ýslam in Deutschland, Deutscher Bundestag ,14. Wahlperiode, Drucksache 14/4530, 08. 11. 2000

http://dip21.bundestag.de/dip21/btd/14/045/1404530.pdf

4. 7.Tarabya Konferansý: Almanya ve Türkiye’de Teolojik Eðitim, Öðretim ve Araþtýrma

http://www.ankara.diplo.de/Vertretung/ankara/tr/03/Archiv/2009__29__pressemitteilung.html

5. Zur Mitwirkung der Muslime: Beiraete für Islamische Studien, s. 80-84

http://www.wissenschaftsrat.de/texte/9678-10.pdf

6. Üniversitede Alevi Kürsüsü, 20.02.2010

http://www.aabk.info/haberler1.html?&cHash=dc19073a9f&tx_ttnews[backPid]=71&tx_ttnews[tt_news]=8389

7. Thielmann, Wolfgang: Karriere mit dem Islam, Rheinischer Merkur, 04.02.2010

http://www.merkur.de/2010_05_polkom_imame.39978.0.html?&no_cache=1

8. Religionspädagoge: Islam in Deutschland muss ein eigenes Gesicht bekommen

http://www.epd.de/niedersachsen_bremen/niedersachsen_bremen_index_72165.html

9. Ausbildung von Imamen: Bundesregierung will Islam-Institute fördern, T. Schultz und R. Preuß, 01.02.2010

http://www.sueddeutsche.de/jobkarriere/588/501839/text/

10. Gewerkschaft: Islamlehrer-Ausbildung überfällig

http://www.zeit.de/newsticker/2010/2/1/iptc-bdt-20100201-102-23728112xml

11. Muslimisches Leben in Deutschland, BAMF, 25.06.2009, Nürnberg

http://www.bmi.bund.de/cae/servlet/contentblob/566008/publicationFile/

32019/vollversion_studie_muslim_leben_deutschland_.pdf;jsessionid

=833F50C34A60F6677364644A029E9FA2

12. http://www.uni-muenster.de/CRS/

13. http://www.uni-frankfurt.de/fb/fb09/islam/index.html

14. http://www.izir.uni-erlangen.de/

15. Islamische Religionsgemeinschaft Erlangen e.V.

http://www.erlanger-moschee.de/moschee-online/

16. http://www.irp.uos.de/

17.Imamausbildung in Deutschland, Pressemitteilung, 25.02.2010

http://idw-online.de/pages/de/news357346

18. Experte: Imam-Ausbildung in Deutschland wichtig http://www.evangelisch.de/themen/religion/experte-imam-ausbildung-in-deutschland-wichtig12960

19. Landesverbands der Muslime in Niedersachsen e.V.

http://www.islam-niedersachsen.de/

20. Interdisziplinaere Zentrum Weltreligionen im Dialog (ZWiD)

http://www.zwid.uni-hamburg.de/web/ger/all/home/index.html

21. Akademie der Weltreligionen in Vorbereitung, Pressemitteilung, 03.02.2010

http://idw-online.de/pages/de/news354130

22. Schura – Rat der islamischen Gemeinschaften in Hamburg e.V.

http://www.schura-hamburg.de/

23. Islamische Theologie in neuem Kontext, Pressemitteilung, 19.11.09

http://www.uni-paderborn.de/mitteilung/66361/

24. Islamische Theologie und Religionslehre

http://www.stiftung-mercator.de/kompetenzzentren/wissenschaft/islamische-theologie-und-religionslehre.html

25. Unis liefern sich einen Wettkampf

http://www.swp.de/goeppingen/nachrichten/suedwestumschau/art4319,379537

26. Münchner Zentrum für Islamstudien

http://www.naher-osten.uni-muenchen.de/mzis/index.html

27.Übersicht über Ausbildungsziele und korrespondierende Studiengaege

http://www.wissenschaftsrat.de/texte/9678-10.pdf

28.Ausbildung von Imamen: Bundesregierung will Islam-Institute fördern, T. Schultz und R. Preuß, 01.02.2010

http://www.sueddeutsche.de/jobkarriere/588/501839/text/

 

Ali Kilicarslan