Sapka (Atatürk ve Sapka Meselesi, Yavuz Bahadiroglu)

[Webmaster]

3 Aralýk “Kýyafet Kanunu’nun kabulü” günüydü (1934). Yani “Þapka Ýnkýlâbý” günü… Baþka olaylarla cebelleþirken, konuyu ýskaladýk. Yine de hiç yazmamak olmaz.

 

Osmanlý insaný, çok çeþitli baþlýklar kullanýrdý. Bunlarýn en yaygýný “kavuk” ve “külah”tý. Öyle zamanlar oldu ki; sadece saraydaki yüksek rütbeli subaylarýn giydiði baþlýk çeþidi 43’e çýktý. Hükümet ve devlet görevlilerine ayrýlan baþlýk sayýsý ise 27 idi. Hiç kimse kendine ait olmayan renk ve þekilde bir baþlýðý baþýna koyamazdý. Sadrazamdan, kâtibe kadar herkesi baþlýklarýndan tanýmak mümkündü. (Bu, mezar taþlarýna kadar yansýdý).

 

Yeniçeri Ocaðý’nýn kaldýrýldýðý tarihe kadar (1826) böyle devam etti. O tarihi takip eden günlerde, Akdeniz’de seferde bulunan Kaptan-ý Derya (Deniz Kuvvetleri Komutaný) Koca Hüsrev Paþa, Sultan Ýkinci Mahmud’un, Yeniçeri Ocaðý’ndan geriye hiçbir alâmet ve kýyafet (âdetimizdir, öteden beri kýlýk kýyafetle uðraþmayý pek severiz) býrakmak istemediðini öðrenince, Tunus’tan bir miktar fes alýp tayfalarýna giydirdi. Ýstanbul’a döndüðünde, subaylarýyla birlikte Padiþah’ýn huzuruna baþýnda fesle çýktý. Fes, inkýlâpçý Padiþah’ýn hoþuna gitmiþti.

 

Tunus’tan, hemen elli bin adet fes getirtildi. Daha sonra da, fes üretmek üzere, Ýstanbul / Eyüp Sultan’da bir “Feshane” kuruldu. 1828’de çýkartýlan bir kýyafet nizamnamesiyle de fes, resmi baþlýk oldu. Bazý itirazlar yükselmedi deðil; ancak yeni baþlýðýn sarýk gibi sipersiz oluþu yüzünden secdeye gitmeyi engellemediði belirtilerek, iþ fetvaya baðlandý. Zamanla da moda haline geldi. O kadar ki; bir dönem kadýnlar bile fes giydi. Daha önce Jön Türkler’in de Atatürk Ýnkýlâplarý’na benzer projeleri olduðunu, ayrýca Baþkomutan Vekili Enver Paþa’nýn, 1. Dünya Savaþý öncesinde, “þems-i siperli baþlýk” (þapka) giyip orduya da giydirdiðini, buna halk arasýnda “Enveriye” dendiðini, 1. Dünya Savaþý’nýn patlamasýyla bu projenin rafa kaldýrýldýðýný kaydederek bu bahsi noktalayalým.

•

Mustafa Kemal, Anadolu’ya gönderilmeden çok önce, kendi Türkiye’sini oluþturmuþ, Erzurum Kongresi sonrasýnda ise, kendi Türkiye’sini Ýbrahim Süreyya (Yiðit) ve Mazhar Müfit’e (Kansu) madde madde yazdýrmýþtý:

 

“Bir: Zaferden sonra hükümet biçimi Cumhuriyet olacaktýr…

Ýki: Padiþah ve hanedan hakkýnda zamaný gelince gereken muamele yapýlacaktýr…

Üç: Tesettür (örtünme) kalkacaktýr…

Dört: Fes kalkacak, uygar milletler gibi þapka giyilecektir…

Beþ: Latin harfleri kabul edilecektir.”

 

Bunlara bir de tarih konmuþtu: “7-8 Temmuz 1919. Sabaha karþý.”

Mazhar Müfit, Mustafa Kemal Paþa’nýn talimatýyla aldýðý notlarý, zafer kazanýlana kadar kimseye göstermeyecekti. Bu bir emirdi. Yani Mustafa Kemal, Anadolu’ya gönderilmeden çok önce kendi Türkiye’sini oluþturmuþtu. Onu Anadolu’ya gönderen Sultan Mehmed Vahideddin, bir anlamda planlarýný gerçekleþtirmesine yardým etti. Böylece, farkýnda olmadan hem kendi sonunu, hem de Osmanlý Hanedaný’nýn sonunu hazýrladý: Kader iþte!

•

Atatürk’e göre þapka; çaðdaþ olma, evrensel medeniyete katýlma, kafalarýn içini hurafelerden kurtarýp, bilimsel düþünceye açma yolundaki çabalarý destekleyecek en önemli adýmdý. Kiþinin kýyafetini deðiþtirmekle ruhsal yapýsýnýn da deðiþeceði varsayýlýyordu. “Arkadaþlar..”, diyordu, þapkalý olarak ilk kez gittiði Kastamonu’da: “..Turan kýyafetini araþtýrýp canlandýrmaya gerek yoktur. Medeni milletlerarasý kýyafet, milletimiz için layýk bir kýyafettir. Onu giyeceðiz. Ayakta iskarpin veya potin, üstünde pantolon, yelek, gömlek, kravat, ceket ve doðal olarak bunlarýn tamamlayýcýsý olmak üzere baþta siperi þemsli serpuþ; bunu açýk söylemek isterim, bu baþlýðýn ismine þapka denir. Ýsterseniz bildireyim ki; bu kadar yüksek ve mühim bir neticeye varmak için, gerekirse bazý kurbanlar da verelim...” (K. Z. Gençosman, Atatürk Ansiklopedisi, Ýstanbul 1981, X, 67)

 

Anlaþýlan bu iþ, “kurban” vermeyi göze aldýracak kadar önemliydi. Ýskilipli Atýf Hoca da maalesef “kurbanlar”dan biri olacaktý. Atatürk Ankara’ya döndüðünde kendisini karþýlayan “üst düzey”lerin tamamý þapkalýydý. Hava ile birlikte moda anlayýþý da deðiþmiþ, hayat bir gün içinde baþkalaþmýþtý. Zaten hazýrda bekletilen “Þapka Ýktisasýna (giyilmesine) Dair Kanun” Tasarýsý hemen Büyük Millet Meclisi’ne sevk edildi. Ama geçirmek çok kolay olmadý. Tasarý görüþülürken, taslaðýn Anayasa'ya aykýrý olduðu ileri sürüldü. Bunu ileri süren Bursa Milletvekili Nurettin Paþa’ya, Atatürk’ün yakýn çevresinden zamanýn Adalet Bakaný Mahmut Esat (Bozkurt) çok sert çýktý: “Hürriyetin nasibi, irticanýn elinde oyuncak olmak deðildir… Ülkenin çýkarlarýna olan þeyler hiçbir zaman Anayasa'ya aykýrý olamaz, olmamasý mukayyettir (belirlenmiþtir).”

 

Tabiî herkes sustu. Þapka kanunlaþtý. Artýk erkeklerin þapka dýþýnda baþlýk giymeleri suçtu. Ama o sýrada ülkede yeteri kadar da þapka yoktu. Ýnsanlar þapkaya benzer ne bulurlarsa baþlarýna geçiriyorlardý. Hatta Rum kadýnlarýnýn giydiði þapkalar bile bir süre üst tabaka erkekler tarafýndan kullanýlmýþ, bu yüzden trajikomik görüntüler oluþmuþtu.

 

Þapka Kanunu’nun çýkmasýyla birlikte Erzurum, Rize, Sivas, Maraþ, Giresun, Kýrþehir, Kayseri, Tokat, Amasya, Samsun, Trabzon ve Gümüþhane’de sert direniþler yaþandý. Ama hepsi çok þiddetli, hatta vahim bir þekilde bastýrýldý. Mesela Trabzon’un Of ilçesi, Hamidiye Zýrhlýsý tarafýndan bombalandý. “Bizim uþaklar”ýn, “Atma Hamidiye atma, þapka da giyeceðuk, vergi de vereceðuk” diye aman dilemeleri meþhurdur.

 

Oysa, þapkadan baþka bir baþlýk giymekte direnmenin cezasý, kanuna göre, 3 aya kadar hafif hapisti. Ama þapka, Ýstiklâl Mahkemeleri’nin en önemli konusu haline getirildi. Ve þapkaya direndikleri gerekçesiyle, baþta Ýskilipli Atýf Hoca olmak üzere, Rize’de 8, Maraþ’ta 7, Erzurum’da 4, Sivas’ta 3, Ýskilip’te 2, Menemen’de 28 olmak üzere, çeþitli yerlerde toplam 78 kiþi idam edildi.

Atatürk’ün Kastamonu’da dediði gibi, “Yüksek ve mühim bir neticeye varmak için… bazý kurbanlar” verilmiþ, böylece maksat hasýl olmuþtu.

 

 

Yavuz Bahadiroglu, Vakit, 06.12.2008